Katalog

İLİI İste size bizim Miletli Ana 2500 yıl önce Ege kıyılarında yaşayan, bGyük memleketllmiz Anaksimander akıla eleştirlsel yöntemlyle, yeteneğine duyduğu sınırsız güvenle, bugünkü bllimi yaratanlann ellnde yanan blr meşaledir. A.M. Celâl Şengör(*) erblllmlerl hakkında bir makele dizikedince, derhal kağıda kaleme sarılarak si oluşturmak bana Orhan Bursabunu Orhan'ın verdiği ödevin ürünleri aralı'nın verdiği ödev. Yar'i anlatmak sına almayı ve Cumhurlyet BİÜM TEKNİK kolay: Nlhayet üzerinde yaşadığımız nesokurlarıyla paylaşmayı istedirn. ne. Fakat şu Mllm kelimesi; işte o beni Saygıdeğer Miletli memleketlimizin adı epey düşündürdü. Nasıl etsem de bilimi Anakalmander'dir. Kendisi, büyük Yunan tanımlasam diye düşündüm durdum ve düşünürlerin hayatlarını yazarak bilim tarisonunda Popper'in bilim tanımından yola hine, eşine ender rastlanılabılecek bir katkı çıkmaya karar verdim. Popper bilimin yapan bizim La«rt»IIDryoJen'in|3j (Sınoplu "Ifadeteri gözleme dayanılarak cürutüleblDiyojenimizle karıştırmamak gerekir!) verlen tflm uğmşlar" diye tanımlanabileceğidiği bilgiye göre, Miletli Praksiades'in oğluni savunur. dur. Büyük düşünür ve bilge Tales ile hePopper'in bilimin ne olduğu sorusuna men hemen aynı zamanda ve aynı şehirde verdiği bu basit cevabın size bilgibilimde, yaşadıklarına göre ve ilgilendikleri konular yani epistemolojide bir devrim yaratmış da birbirine çok yakın olduğundan, tanıştıkolduğunu söylesem inanır mısınız? Gerlarına neredeyse kesin gözüyle bakılmasıçekten Popper 1934 yılında yayınladığı Bina rağmen141 Aristo'nun şöhretli Midilli'li 1 limsel Araşbrmanın Manfıgr ' adlı eserinöğrencisi Teofrast'ın Tales ile Anaksimande ilk defa etraflı bir şekilde tartıştığı bu der arasında bir öğretmenoğrenci ilişkisibilim tanımı nin bulunduğu lle bilgibiliifâdesi kanıtlaname ve onunmamıştır15' la birlikte Tales ve Anaktüm bilimleslmander re yeni ufukAncak Tales' in lar açmış bir Anaksimander'e filozoftur. (hiç tanışmamış Bunun belki olsalar dahi) bir de en önemdereceye kadar li nedenlehocalık ettiği kerinden biri, sindir. Nasıl mı? Popper'in Doğaya ml»tJbilim tanısizm v* inanç mından çıyerine akıl ve kan şu ilginç gozlemto yaklaşsonuçtur: Bimak gerektiğini limde amaç, söyleyerek. Bu bol varsayaklaşımdan hayım üretereketle Tales, rek bunların kendi geliştirdiTarihte bilinen İlk billmsel eleştiriyi yapmak onuruna sahlp gerektirdiği Mllefi Anakslmander. DQşQnürü bunda blr güneş saaU ği, dünyanın sulle gözlemleri dan türediğini yapmak su gösteren mozalk AJmanya'da Rhein Eyalet Müzeıl'nde busandığı ve ayretiyle bilgi lunmaktatkr. nen bir odun bazımızı geliştirmek ve üretilen varsayımparçası gibi su üstünde yüzen disk şekilli ları hızla çürüterek yerine yenilerini gelişbir nesne olduğu görüşünün, depremlerin tirmektir. fırtınalı havalarda olduğu gözlemini, depl.ö. 6. yüzyıkta Batı Anadolulıı blr yerMremleri fırtına tanrısı Poseidon'un kaprislellmcl: Anakslmander rine bağlamaktan daha iyi açıkladığını iddiBu pek basit ve aklıselim geregi gibi göa etmiştir. Burada dikkat edilirse Tales, rünen davranışın bir de bulucusunun olbaşlangıç olarak tek bir gözlemden ziyade, duğu ve hele bu saygıdeğer zâtın tarihçipek çok gözlemi özetleyerek açıklayan bir lerce tanındıgı ise hiç mi hiç aklıma toortyl, bu durumda mitolojik bir varsayımı, gelmemiştil Bu kişinin tarihçilerce tanınyani depremleri Poseidon'un gazabının masının da ötesinde, Miletli (yani Büyük oluşturduğu varsayımını, başlangıç noktası Menderes deltası üzerinde bulunan buolarak alm.ş, bunu eleştirmiş ve yerine dagünkü Balat) bir memleketlim olduğunu ha doyurucu olduğunu iddia ettiği başka da, anlatılması olanaksız blr heyecan ve bir varsayım koymuştur. Eski Yunan mito mutlulukla gene Popper'den öğrendim lojisinde Okeanos'e|denilen ve yılana ben(2) Hele hele bu bilim mucidinin belki de ifc zer bir ırmak diye tasavvur edilen tanrının yerblllmcl olarak betimlenebileceğini fardünyayı çevrelediği görüşünde özetlenen gözlemlerden haberdar olan okuyucu, Tales'in "teorisinin" bu görüşü de, depremleri açıklayan varsayım çerçevesinde açıklamış olduğunu farkedecektir. Yani Tales, bir teori ile iki gözlem grubunu birden açıklamış demektir. İlk bilimsel eleştiri, ilk dünya haritası, ilk kozmoloji, ilk evrim teorisi ve Y Anak8İmandar ve İlk Bilimsel Eleştiri Ancak Tales'den önce, mitoloji çerçevesinde olsa da, benzer açıklamalar getirilmiştir doğa olaylarına. Nll'ln muntazam kabarıp alçalması, veya yıldızların ve gezegenlerin düzenli hareketleri, Tales'den çok önce ortaya atılmış varsayımların ko7 nusu olmuş gözlemlerdir' ' Burada Tales'in teorisinin bu eski varsayımlardan farkı temelde pek yok gibidir. Ancak gerçekte, Tales'in görüşlerini "bilim", kendisinden önce ortaya atılan tüm görüşleri de "bilim öncesi" yapan, Tales'in, büyük bir olasılıkla, bu görüşleri tanrıdan gelen bir vahiy veya mitolojik masal olarak değil de eleştirlye açık, insan aklının ürettiği hipotezler olarak sunmasıdır. İşte bu noktada, memleketllmiz Anaksimander sahneye girmekte ve Insanlık tarihinde, insanın fikirsel gelişmesine ve dolayısıyla insan uygarlığının doğumuna yapılmış belki de en büyük katkıyı oluşturan tarihi eleştirisini yapmaktadır. Anaksimander belki de hakikaten hocası olan hemşerisi Tales'in varsayımını doyurucu bulmamış, belki de ona, toprağı ve kayaları oluşturan maddenin suda yüzmediğini hatırlatarak, dünyanın suda yüzen bir disk olduğu fikrini kabul edemeyecegini söylemiştir. Kaldı ki, Anaksimander dünyanın suda yüzdüğünü kabullenseydi blle bu, suyu da tutan bir kap gerektireceğinden, dünyanın desteğinin nerede olduğu sorusuna kalıcı bir çözüm getiremeyeceğinden onu herhalde tatmin etmezdi. Bu fikri beğenmeyen Anaksimander dünyanın konumu hakkında başka bir görüş geliştirmiştir. Ona göre dünya yüksekliği ile çapı arasındaki oran 1/3 olan bir davul şeklinde olup boşlukta durmaktadır! Anaksimander'in Isa'dan önceki altıncı yüzyılda yaşadığını hatırlayan okuyucu, yapılan eleştirinln de ötesinde, eleştirilen teori yerine teklif edilen ve lwrtwngi Mr gtetemdti (0ratilmamlş olanın ne büyük bir entellektüel cesaret ve ne muazzam bir hayal gücü gerektirdiğini hiç şüphesiz farkederek ürperecektir. Aristo'nun bize bildirdiğıne göre, Anaksimander, dünyayı boşlukta hareket ettirecek bir güç eğer var ise, böyle bir gücün herhangi bir tercihi yönünün olmamasının, olmasından daha basit bir varsayım olduğundan hareketle, bu şekilde bir gücün dünyayı boşlukta hareketsiz tutmağa yeteceği sonucuna varmıştır. Anaksimander'in bu yeni hipotezi neredeyse sonsuz gözlem olanaklarını ve, bununla beraber, teklif edilen varsayımın sınanabilmesi fırsatlarını da beraberinde Rattaello Sanzlo'nun VaOkanda Imıa Od hetk, AnakMİmander'in baflatbğı akıla e eski Yunan mudzeslnl hem de Rönetans lannı bir araya getirmesl bakımından ept ğln EHStun rolunde Leonardo da Vinci, de de mlmar Donato Bramante resmedll Eltatun'un ellnde doğa blllmlerl hakkınd İle Aristo'nun önünde yarı çıplak merdlv reUyle gOstarllen sarıklı klşl Avrupa IHe med Ibni Rüsd'dur. tbni Ruşd'un önun rak not almakta olan klsl İse yatamını Etn yUrdlğl rlviyet edilen, belki de dunyanın dünyanın Içinde ates olduğu flkrlnl Hk de getirmektedir. Anaksimander'in genellik başkalarının kendi zamanına kadar yap ğı gözlemlerden hareketle bu varsayımı sınamaya çalıştığını gösteren pek çok f, aliyeti çeşitli yollardan tarihe mal olmu tur. Anaksimander elde ettiği sonuçla Doga üzerlne, Dflnya'ran Çevresl, Sât Yıldızlar Ozerine ve Gökkubbesl adlarıı taşıdıkları sanılan, ancak hiçbirisi günı müze ulaşamamış kitaplarında toplamı: tır. Tales'in herhangi bir yazılı eser bırakı bırakmadıgı bilinmediğinden, Anaksimaı der'in eserlerinin bilinen ilk doğabilim yt pıtları oldukları görülmektedir. Aşağıd Anaksimander'in bu eserlerinde topladıj tahmin edilen fikırlerini özetlemeğe çalış cağım 25812