Katalog

TEKNOLO Jİ Kaybolmuş bir 'yağ sıknrf tekn Anadolu'da eski "yağ değirmenleri"nden ayakta sadece bir tane kaldi...Yazı ve fotoğraflar: Irfan Unutmaz Anadolu'da son sağlam 'bezirhane' U nlu Fransız tarıhçı G. de Jerphanlon yuzyılımızın başlarında Anadolu'ya gelır ve Kapadokya dahıl bırçok yöreyı gezer Kısa surede bölgenın sanat tarıhı açısından bir hazıne olduğunu anlayınca çalışmalarmı Kapadokya'da yoğunlaştırır Sonuçta gunumuzde bıle "kaynak kıtap" olma özellığını koruyan dev eserını yaratır " Egllses Rupestres de Cappadoce." Adından da anlaşılacağı gıbı eserde Kapadokya ve bazı kaya kılıselerı, çızım, plan ve fotoğraflarla ılk kez bılım dunyasına tanıtılır Gunumuz araştırmacıları, Jerphaniondan sonra daha bırçoklarının keşfedılmış olmasına karşın, tarıhçının eserıne sık sık başvururlar Çunku Jerphanıon gunumuz araştırmacılarına göre tarıh, etnografya ve kulturel antropolojı açısından çok daha özgun ve bozulmamış ve bir ortamda gözlem ve arastırmalarını yapma şansına sahıp olmuştur Bu nedenle Kayseri'nın Konaklar Köyu'ndekı gıbı bir bezirhaneden de Osmanlı sayım defterlerl dışında söz eden ılk yazar Jerphanion'dur Ancak tarıhçının gerçek bir bezırhaneyı görup gormedığını eserınden anlayamıyoruz Çunku tarıhçı yapıtında, bezirhane ısmını "yağ değlrmeni" ya da bir köyun veya bir yerın adı bıçımınde kullanıyor Bırkaç yerde kullandığı bu adın dışında, bezirhane ıle tlışkılı olarak verdığı fotoğraflar da da bezırhanenın gerçek yapısına özgu göruntuler yok Bezirhane, adından da anlaşılacağı gıbı, bezir yağı elde edılen bir yer, bir yapı, fabrıka, ışlık ya da daha lyısı bir sıstem Kendıne ozgu bınası ıçerısınde Yakın uzak başka köylerde bu slsteme kayalar Içerisinde ve mağaralarda da rastladık, ancak ağaçtan olan en onemlı parçaları kışın kesılıp yakacak olarak kullanılmış ve tahrıp edılmıştı Konaklar Köyu'ndekl ikl sağlam bezirhaneden bırıncısı de yeraltına doğru ve kısmen bir mağaranın ıçındedır Fakat tanıtacak olduğumuz dığerı gıbı, sağlam ve eksıksız değıldır Son olarak, Munip Deneme'nın mulkıyetınde bulunan bezirhane 1960'ların başlarına değin çalısmış ve 1950'lerde de elek trık doşenmış Yapı yaklaşık guneykuzey doğrultusunda ve köyun gırışıne yakın bir yerde bulunuyor 20x7 metre boyutlarında ve kaba bir dıkdörtgen plana sahıp olan bına, dıştan tıpık bir Kapadokya yapısı gorunumunde 11 5 metreye ulaşan kalın duvarlann çevreledığı bınaya dar bir sokağa bakan cephe duvarlarının ıkı aşamalı ve paralel olarak orulmesınden oluşan dar bir aralıktan gırılıyor Bınaya ılk gırışten ıtıbaren doşemenın gıttıkçe artan hafıf bir eğıme sahıp olduğunu goruyoruz öyle kı cephe ıle bınanın arka kısmı arasındakı fark 22 5 metreyı buluyor, ancak bu eğım sureklı değıl Toprak zemın üzerınde yeterlı buyukluktekı alanlar bıçımınde Bezirhane ıçten, ışlevlenne uygun olacak Bezirhane ve yapısı tarzda kemerler ve bunların dayandığı ayaklarla farklı bolumlere ayrılmış Fakat genel olarak kesıntısız dolaşılabılır bir plana sahıp bezırhanenın en ılgınç yanı bezıryağının bir sıstem ıçerısınde farklı aşamalardan geçtıkten sonra elde edılmesı ve sıkma ışlemını yapan en önemlı parçalarının devasa boyutlardakı ağaçlardan yapılmış bulunması Ustelık sıstemın butun parçalarını eksıksız ve çok lyı korunmuş olarak görmek mumkun Gınş bınaya dıkey olduğundan gırer gırmez sağa dönmek zorunluluğu doğuyor Solda bir fırın ve fırına odun atılan ocak, gınş korıdoru ya da bolumunde yer alıyorlar Fırının önündekı genışçe bir alanda, dıştan çapı 3.20 n olan bir havuz ve atların çevırdığı dıkey duran yuvarlak bir değlrmen tası, döven ya da bolgedekı adıyla "seten" bulunuyor Burada fırında kavrulup onundekı kuçuk yalakta elenen tohumlar bırıncı aşamada öğutulerek un halıne getırıhyor Setenın hemen arkasındakı bolme ıkı katlı olarak duzenlenmış Altı, bezırhanede çalışan hayvanlar ıçın ahır, ustu de ışçıler ıçın yatakhane gıbi duşunulmuş Butun bu uç ayrı ışlevdekı kısımlar, yapıyı ıkıye bolen eksenın solunda birbırı ardınca yer alıyorlar Yapı eksenının sağında kalan bölumde ıse yaklaşık 18 metrelık alanı butunuyle kaplayan yağ presleme işini yapan, tamamen ağaçtan ve elde yapılmış, görkemlı sıkma slstemi (bir tek alet olarak ısımlendırmek güç, çok değışık parçalardan uretılmış) bulunuyor Bu sıstemın yorede butun olarak bir adı yok bazen buna da seten" denıyor Köy eskı bir Rum köyu ve şımdı ahır olarak kullanılan bir kılısenın vakfı olarak yapılmış Batı dıllerınde teknolojı tarıhı ya da endustrıyel arkeolojı ıle uğraşanlarca bu tıp preslere verılenısım Screwandweıght lever press' Belkı hıçbır çağrışım yapmamasına karşın, "vlda ve ağırlık dengelı pres" şeklınde kabaca çevrılebılır Yüzyıllık aletter Bu tıp preslerın I S I yy'dan 19 yy'a kadar çeşıtlı değışıklıklerle kullanılmış olduğu sanılıyor Bezirhane yapısının herhangı bir yerınde tarıhlemeye yardımcı olacak bir yazı ya da tarıhe rastlayamadık Ancak aıt olduğu kılısenın tarıhınden pek farklı olmaması beklenır Sahıbının ve ıçınde çalışmış olan son ustaların anlattıklarına göre, (her bırı 70 yaşlarında) yalnızca ağaçtan yapılmış bu aletlerın uretım tarıhlerı yuzyıldan fazla olmalı Yaptığımız sınırlı soruşturmaya karşın Kayseri'dekı bu bezırhanenın turunun tek ve en lyı korunmuş örneğı olduğunu kabul edıyoruz Presleme ışlemını gerçekleştıren ve butunuyle ağaçtan yapılmış olan bu devasa sıstem ıkı ayrı kısımda ıncelenebılır Görunuş olarak bir fıkır vermesı ıçın presı betımlemek gerekırse, yaklaşık dıkıne duran 7 metre boyunda vıda ıle bu vıdaya ortasından dönme Bezırhanede vıda (ığj ve ona bağlı duzeneğın göruntusu yı sağlayacak bir duzenekle bağlı yaklaşık 13 metre boyunda ıkı sıra ve ust uste konmuş dört ya da altı kalın çam govdesı bıçımınde anlatılabılır Vıda, meşe ya da fırınlanmış cevız ağacı gövdesınden elle oyularak vıda halıne getırılmış 6.30 metre uzunluğunda ahşap bir malzeme Koydekı ozgun adı "Iğ". Enı hakkında bir sayı vermek gereksız, çunku ağaç govdesı kalından ınceye doğru azalan bir durum sergllıyor Fakat yıne de en kalın yerının 25 cm 'nın uzerınde olması gerektığını belırttıler iğın alt ucu bir topaç ucu gıbı yuvarlak ve yor çunku buraya yaklaşık 750 ıla 1000 kg arasında değışebılen ağırlıkta bir kaya parçası ılgınç tahta ve ağaç duzeneklerle bağlı Buna verılen ısım "batman", taşa ıse "batman tası". Bu kısım butunuyle taş orguyle yapılmış bir çukurun ıçınde bulunuyor ve tamamına verılen ısım "batmanlık", ya da yıne yalnızca "batman" iğ ya da vıda, kırışbaşından vıda burgularının başladığı bolume kadar kare bıçımınde kesılmış ve farklı yonlerden ıkı ayrı kalınca sopa (buyuk boyunduruk 320 cm , kuçuk boyunduruk 110 cm ) "kırışbaşı" adını alıyor Kırışbaşı gözukmu 14