Katalog

Y A Ş A M VE FİZİK Işık sizi hasta da edebilir, saglıklı da Işık, yaşamın kaynağı. Ama kullanmasını bilmek gerek. Doğal ışık en iyisi. Peki, yapay ışık hakkında bilgileriniz ne ölçüde? • Doğurganlığı ve cinsel falıyeti etkiliyor. B Depresyonu tedavi ediyor. • Kalp atış ritmini ve saldırganlık eğilimini belirtiyor. Derleyen: Koral özgül eryuzunde ınsan ılk kez ortaya çıktığında, dunyanın gelışımı çoktan tarnamlanmış, yaklaşık altı mılyar yıı once, guneş sıstemı oluşmuştu Guneş, dört milyar yıl boyunca, sonunda yer yuvarlağı, ılk canlıların oluşumuna hazır hale gelınceye kadar, bu cansız, ama sureklı değışmekte olan gezegenı ışıtıp durdu Guneş ışığı olmaksızın, yaşam ne ortaya çıkabılır ne de gelışebılırdı Solunumu sağlayan oksıjen, dunyanın ılk atmosferınde bulunmadığı halde, enerjısını ışıktan alan bıyokımyasal bır sureç sonucunda, bıtkılerın fotosentezıyle oluşmuştur 6u ekolojık temel kural bugune kadar hıç değışmedı, sanayf çağının Insanı da aynı ölçude buna bağımlı Gerçı bu yenı ınsan, kışısel yaşam koşullarını guneş ışığından bıraz daha bağımsız bıçımlendırmenın yollarını bulmuştur Ancak hıçbır teknolojık ılerleme, yaşam bağışlayan bu enerjı kaynağının belırlı bır mıktarı olmaksızın asla var olmayacağımız gerçeğını değıştıremez Guneş ışığıyla sağlığımız arasındakı bağlantılar lyıce anlaşılıp cıddıye alınıncaya dek, ınsan organızması kımbılır daha ne kadar sıkıntı çekecek? "Ingıhz hastalığı" olarak bılınen raşltizm, eskı sanayı kentlerının dumanlı sısı ıçınde buyuyen çocukların kemıklerının eğılıp bukulmesıne neden olurdu Bu çocukların eksıklığını çektıklerı şey, morotesı ışınlarıyla, derının, ıskelet yapısında anahtar bır madde olan Da vitaminlnl uretmesını sağlayan guneş ışığıydı Ne var kı, çok fazla morotesı ışınının da zararları vardır Orneğın "bronzlaşma furyası", cılt kanserınde artışa neden olmuştur Guneş ışığı, dalgaboyları 680'le 380 nanometre arasındakı, gözle görulebılır tum renklerı, ayrıca daha uzun ve daha kısa dalgaboylu kızılötesı ve morotesı ışınlan kapsar Işık, yalnızca görme duyumunun aracı ol Işığın sağlık üzerinde etkileri Işık Y maktan başka, karmaşık horrnonal ve madde değıştokuşu sureçlerını etkır, canlılardakı içselsaatl gun ve mevsımlere uyarlı olarak senkronıze eder, hormon uretımını ve doğurganlığı etkıler ve organızmanın dışardan aldığı yenı verıler uyarınca, vucuttakı hucreler ve doku grupları arasındakı ıletışımı sağlar Gözun ağtabakasındakı uyarım, bır yandan beyındekı gorme merkezıne ıletılırken, bır yandan da ıkıncı bır kanal aracılığıyla, arabeyındekı hıpotalamusa, oradan da hıpofıze ulaşır Işık sınyallerınden kaynaklanan bu uyarımlar, ayrıca karmaşık sınır bağlantıları aracılığıyla beyındekı başka bazı bolgelere ıletılır Hıpotalamus, kan basıncı, solunum, uyku ve uyanma mekanızması, cinsel ışlev ve vucut ısısı denetımı gıbı vejetatıf tepkılerı denetler Hıpofız ıse madde değıştokuşunu ve başka hormon bezlennın salgılarını ayarlar Bu ıkısı hassas bır denge ıçınde, eşgudumlu olarak çalışır Işığı algılayıp sınır sınyallenne dönuşturen ağtabaka, mılyonlarca yıllık bır sureç boyunca, gunışığıyla etklleşlm Içlnde gellşmiştir. Bu yuzden, ağırlıkla ya da tumuyle, tayfı çoğunlukla gunışığınınkının uçte bırıne denk duşen yapay aydınlatma altında yaşama sonucunda, ağtabakanın uyarımlarına bağlı olan bıyolojık ışlevler zarar gorur Munster Unıversıtesı Göz Klınığı'nın eskı başkanı Prof. Frltz Hollvvlch yıllarca, korlerle görenler arasında karşılaştırmalı araştırmalar yurutmustur Hollwıch, tıroıt bezı, böbrekustu bezlerı, hıpofız ve cinsel hormon bezlennın faalıyetının ışıktan etkılenerek hormon dengesını değışıklığe uğrattığı sonucuna varmıştır Klınıktekı bılımadamları, guneş ışığının bıleşımınden çok farklı olan "tageslıcht hellvveıss" (açık beyaz gunışığı) tıpı florösanla aydınlatılmış ışyerlerınde ortaya çıkan yorgunluğu, normal gunışığıyla karşılaştırdılar Bu araştırmada, hıpofız hormonu ACTH ve bu hormonun denetledığı, bobrekustu hormonu kortısol tahlıl edıldı ğın etkısıyle değışıklık göstenyor Bu hormonun, madde değıştokuşunu ne bıçımde etkıledığı henuz tamamıyle açıklığa kavuşmamış olmakla bırlıkte çoğu ınsan, melatonın tablosu yukseldığınde belırgın bıçımde depressıf hale gelıyor Gunduzun sona ermesıyle bırlıkte melatonın ortaya çıkar Bu hormon alacakaranlıkta, kapalı mekânlara sığınma duygusuna yol açar Soba başı sohbetlerının eşlıkçısı bu sıcak duygu, mum ışığının evcll loşluğunda lyıce artar Ama hulyalı bır dalgınlıkla melankolı arasındakı sınır kolayca aşılabılır Karamsarlığa meyıllı ınsanlarda, bu depresyona kadar varabılır Bu nedenle, ABD'de olduğu gıbi, Basel, Frankfurt ve Vlyana'dakı klınıklerde de bılımadamları, mevslme bağlı depresyon hastalıklarının ışıkla tedavısi uzerıne çalışmalar yapmakta Işık ve duygusallık Yapay ışığın etkisi Hollvvıch ve yardımcıları şunu saptadılar "Saglıklı ve genç denekler uzerınde uyguladığımız deney dızısı, guneş tayfından buyuk farklılık gösteren yoğun yapay ışığın ACTH ve kortısolde belırgın bır artışa neden olduğunu gosterdı Strese bağlı bu artış, dığer yaşam koşulları aynı tutulduğunda, gunışığında geçırılen on dört gun sonunda yenıden normal duzeye ınmekte " Epıfız bezınde oluşturulan, melatonın adlı bır başka hormonun salgılanması da ışı Saglıklı ınsanlar da ışığın cınsı ve yoğunluğuna bağlı olarak, hıssedılır duygu dalgalanmaları gösterırler Gunbatımı, kapalı bır sonbahar gunu, denızın yakamozu, zlflrl karanlık... Bu yelpaze ıstendığı kadar çeşıtlendırılebılır Doğrudan algılanabılenlerın otesınde, bılınçte fark edılmeyen pek çok etkı vardır uzerımızde Psıkologlar, bu gıbı durumlarda, sınanabılır dayanaklar elde etmek amacıyla ıstatıstıklere başvurur Bılımadamları, uyarılabilirllk ya da saldırganlık artışı, kalp atış ritmi, konsantrasyon kapasitesl ve cinsel davranış değışimlerinden, bıyorıtm bozukluklarına kadar bırçok şeyı ışıkla bağlantılandırabılmekte Yapay ışığın olumsuz sonuçlarından, 6zellıkle denızaltı personelı oldukça şıkâyetçı Bu ınsanların, sonunda zıvanadan çıkmaya varan bır stres yaşamaları, yalnızca sureklı gerılım, yer darlığının baskısı ve verdıklerı amaçsız hızmete değıl, aynı zamanda belırgın bıçımde yapay ışığa da bağlı Gerek bıtkılerle, gerek daha gelışkın ya pıdakı hayvanlarla yapılan deneyler, ışığın hucreler uzerınde şaşırtıcı etkileri olduğunu gosterdı Kırmızı ışıkla aydınlatılan lebistes cınsı canlı doğuran akvaryum balıklarının doğurduğu yavrulann buyuk bır çoğunluğu dışı oldu Yavrulardan bazıları sonradan erkek renklenmesı gosterdı ABD'lı bıyolog Dr. John Ott, buyuk olçude mavı ışık veren gunışığı tlpi floresanlar kullanarak, verım kaygısıyla dışılerı tercıh eden çınçılya uretıcılerıne yardımcı oldu Sonuçta yavrulann %95'ı dışı oldu Şımdı artık tum dunyadakı çınçılya çıftlıklerındekı kafeslerın uzerınde, yuksek oranda mavı ve morotesı ışık veren florosanslar kullanılmakta Buna benzer bırçok deneyde, dalgaboyuna bağlı olarak ışığın organızma uzerınde farklı farklı, hatta yer yer karşıt etkileri oldu ğu goruluyor Elbette ınsan da bundan nasıbını alacaktır Yenl doğmuş bebeklerde sıkça görulen bır tur sarılık hastalığının, mavı ışıkla yapılan fototerapıyle lyıleştırılebıldığı, daha 5O'lı yıllarda bılınmekteydı Bu yöntemde, sarı renklı bılırubın pıgmentı hızla ayrışır Bır ABD şırketının bu amaçla gelıştırdığı çok guçlu bır mavı lamba, çok geçmeden, sayısız klınıktekı bebek yataklarının ustunde yerını aldı Gelgelelım, bu kez de bu ışığın, hemşırelerın fenalaşmasına yol açtığı farkedıldı Bunun uzerıne bu ışığın, belkı bebekler uzerınde de, ılk elde fark edılmeyen yan etkileri olabıleceğı kuşkusu doğdu ABD'dekı uzay araştırmaları merkezı NASA buna benzer bılgılerden çeşıtlı sonuçlar çıkardı Super guçler arasındakı rekabette prestıj kazanmaya yönelık uzay uçuş pro|elerınde parlak zaferler kazanmak nıyetındeydıler ve gönderdıklen astronotlar uzayda ola bıldığınce uzun sure kalmalıydı NASA bu yuzden yenı bırfloresan tıpı gelıştırdı Sonuç ta ortaya çıkan "tam tayflı lamba"nın tay»ı, bırkaç önemlı noktada, sıradan floresan