Katalog

ÇEVRE K İ R L İ L İ 6 İ Fııtına, oksijensiz suyu yüzeye çıkardı Dip sularının, şiddetli fırtına nedeniyle yükselrnesi olayına önümüzdeki aylarda da rastlanması ve kütlesel balık ölümleri olması mümkün. İlham Artüz Marmara'da 1950'den berı yaptığımız gözlemler ve daha öncekı yıllarda yayımlanmış raporlardan da görulduğu gıbı termoklın (sıcaklık değışım) tabakası altındakı su kıllesınde oksıjen mıktarının 2 5 mg/l dolayında olduğu bılınmektedır Bu oksıjen mıktarı, Marmara çanağına Çanakkale Boğazı'ndan gelen Akdenız suları ıle sağlanmaktadır 198O'lı yıllara kadar ust su tabakalarında dıbe doğru çökelen organık materyal ıle denge halındekı bu oksıjen mıktarı, bu su kutlesıne has bazı denızsel canlıların yaşamasına yetmıştır Bu duşuk oksıjen ortamında yaşayan, ancak bugun ıçın hemen hemen ortadan kalkmış bulunan turler arasında, ışıklı derın denız balıklarından Myctophum turlerı ,duzensız (ırreguler) denız kestanelerınden Brysop8İs unlcolor, Spatangus purpureus, yaşasu dennlığı, 2517 m ıle sınırlanmıştır 1989 yılı ağustoseylul dönemınde yapılan ölçumlerden, evvelce 75 m dennlıkte bulunan 5 mg/ l'lık oksıjen konsantrasyonlarının artık yuzeyde dahı bulunmadığı, Termoklın tabakasının uzerınde de, canlıların pek çoğunun normal yaşamlarını surdurebıleceklerı alanların hızla daraldığı anlaşılmaktadır Oksıjen ıçerığının hızlı duşuş gosterdığı en krıtık bölge, SarayburnuTuzlaAdalar uçgeni ıçersıne duşmektedır Daha oncekı dönemlerde bu bolgedekı yuzey suyundakı cözunmuş oksıjen mıktarı 7 mg/l kadar ölçulmuş ken 1989 ağustoseylul dönemınde ortalam konsantrasyonun 35 mg/l'e kadar duştuğu saptanmıştır aynı bölgede oksıjen yoğunluğu 25 m de 1 79 mg/l, 35 m de ıse, 095 mg/1 olarak ölçulmuştur 06101989'da meydana gelen kıtlesel balık ölumu olayı surecınde yapılan gözlemlerde dıp balıklarının % 393, zemıne yakın sularda yaşayan balıkların % 42 9 ve pelajık balıkların % 178 oranlarında etkılendıklerı saptanmıştır Bu durumda olayın tum su kutlesınde rol oynayan bır etkenden meydana gelmış olduğu anlaşılmaktadır Bu yazımda söz konusu olayın fızıksel mekanızmasını açıklamaya çalışacağım Olayın meydana geldığı gun boyunca hızı zaman zaman 90100 km/saate kadar varan (89 şıddetınde) bır yıldızpoyraz fırtınası esmıştır Karadan denıze doğru esen bu şiddetli ruzgârın etkısı ıle Marmara'nın yüzey suyu Suruklanan balıkların yıgışıa bolfast. Knnafula rubra 2! Grrphuc vitreu» Marmara'da balık ölümlerinin nedeni (2) Şekıl 1 Marmara'nın derın sularında yaşayan ve halen tukenmekte olan bazı canlı turleri kutlesı, 4 m dalga yüksekllğine erışecek şekılde, Çanakkale Boğazı yönunde suruklenmış, böylece denız yuzeyınde bır eğım meydana gelmtştır (Şekil 2). Bu etkı nedeni ıle, söz konusu uçgen alan ıçersınde duşen su sevıyesını, bıleşık kaplar prensıbıne göre dengelemek uzere, derın tabakalarda yer alan, ancak oksıjen ıçerığı çok duşuk olan su kutlesı, dıbı yalayarak yuzeye doğru yukselmıştır (Şekil 3). Denızlerın kıyısal bölgelerınde, nıspeten sıcak olan yuzeysel su kutlelerı, karadan denıze doğru ve özellıkle kıyıya paralel olarak esen ruzgârlarla açığa doğru suruklenırken, bu su kutlesının boşalttığı alana dlptekl nlsp«ten daha soğuk suların yukselmeslne neden olur Tropıkal veya subtropıkal bolgelerde dıkey su karışımında rol oynayan ve dıpte bırıkmış besleyıcı tuzların yuzey tabakalarına yukselmesıne neden olan bu olaya upwelllng (yukselme) denır Normal şartlarda upwellıng gun ışığının ulaştığı fotosentetık bolgenın altında kalan organık maddejerın bakterılerce ayrıştırılması ıle açığa çıkan besleyıcı (nıtrat nıtrıt, fosfat vb) tuzları, oksıjence zengın fotosentetık alana taşıması sonucu, bıyoproduksıyonu arttıran, ekolojık açıdan "pozitlf" bır denge unsurudur Marmara'da gözlenen olayda ıse yukselen sularla bırlıkte, derınlerde bulunan oksıjence fakır su kıtlelerının yuzeye taşınması söz konusu olmuştur Marmara denızınde olduğu gıbı ıçersıne sureklı olarak organık atıkların deşarj edıldığı kapalı havzalarda, bu maddelenn oksıtlenerek ayrışabılmesı ıçın yeterlı oksıjen bulunmaması sonucu, mevcut olan kısıtlı (yaklaşık 2 mg/l) oksıjenın de bu organık maddelenn ayrışmasında kullanılmasına neden olur Hemen hemen anoksık (oksıjensız) suların ust su kutlelerı ıle karışması şeklınde ortaya çıkan Marmara'dakı upvvellıng, ekolojık açıdan "negatlf" bır etken olarak nıtelendırılır Kıtlesel balık ölumlerı yaratan bu tur upvvellıng olaylarına zaman zaman, Karadenlz kıyılarımızda rastlanmaktadır Anadolu'dan karşı sahıle doğru esen şiddetli guney ruzgârlarının su kutlelerını suruklemesı sonucunda, Karadenız'ın derın sularında bulunan hıdrojen sulfurlu ve soğuk sular yuzeye yukselırler Esen ruzgârın şıddetı normale dönuşunce, (14 şıddetı gıbl), Marmara Denızı'nın temel hıdrografık yapısıyla ılgılı olarak su kutlelerı arasındakı yoğunluk farkları nedeni ıle upvvellıng etkısı ortadan kalkacaktır Ancak bu alanda gerıye organık madde bakımından aşırı yuklenmış (otrof) bır su kutlesı uzun bır sure kalacaktır Denız suyunda oksyen/n çozunebılmesı suyun sıcaklığı ıle ters, tuzluluk azalması ıle doğru orantılı olduğundan, yuzeysel su kutlesının soğuması ıle boğulmaya bağlı yenı bır kıtlesel balık olumu olasılığı kış boyunca hemen hemen ortadan kalkacaktır Kış aylarında (şubatmart) yuzey tabakalarının 6°C dolayına kadar dusmesı ıle bir balık kırgını beklenebılır Bu durumda dıptekı oksıjence fakırleşmış su kutlesının etkısı ıle, normaldekınden çok daha yaygın bır kırgın olayı yaşanabılır Ben bu yazılarımla bır felaket habercısı gıbı davranmaktan son derece uzuntu duyduğumu belırtmek ıstıyorum Ancak Marmara gıbı kuçucuk bır su kutlesıne yapılan Insafsız dsşarjlar sonucunda olanları ve uzucu olmakla bırlıkte olabıleceklerı kamuoyuna duyurmaktan kendımı alıkoyamıyorum G Şekıl 2 yan fosıller olan Brakyopodlardan Gryphus ve Mergelia turlerı, taşsı mercanlardan Caryophyllla, boynuzsu mercanlardan Pennatula rubra gıbı turler gösterılebılırler (Şekıl 1) Doğal olarak Marmara'da yaşamları tehlıkeye duşen tuıler bunlarla sınırlı değıldır Marmara'da 198O'lı yıllara kadar Turkıye su urunlerı uretımının %2022'sını sağlayan balık turlerı ve karıdes, ıstakoz, denız salyangozu gıbı omurgasız turler ıse oksıjen ıçerığı 5 mg/1 veya daha fazla olan termoklın ustü su tabakasında yaşamaktadırlar ve gunumuzde bu tabakadakı oksıjen ıçerığının de düşmuş olması sonucu ya daha temız sulara kaçmakta veya nesıllerı yok olma tehlıkesı ıle karşı karşıya kalmaktadır Eskı dönemlerde termoklın tabakası, aynı zamanda oksıklın (yanı oksijen konsantrasyonunun anl duşuş gosterdlği derinlik) tabakası ıle hernen hemen aynı sevıyede olduğu halde, Marmara'dakı oksıjen yıtırıcı olaylar, özellıkle de organık materyal ıçeren evsel atıkların denız ortamına dengeyı bozacak boyutlarda bırakılması sonucunda, gıttıkçe yukselmış, yer yer 2517 m derınlıklere kadar ulaşmıştır Başka bır deyışle canlılarınyaşamlarını normal olarak surdurebıldıklerı Neden: Fırtına Upualllng suraolnda organlk aadda yuklu •u kutlaat. Taşınan yuzey auyu Baygın/blu balıklar Z'oUP»» 1 ""» «"•'• o l n d ' N okaijan alnlaua tabakaaı. Noraalda 02 atn. tabakası konuau. Kaçış hareketlert a) akıa lla karaya t b> atkl alanı dışına Şekıl 306101989'dakıkıtleselbalıkölümüve K . ç . n b. upwellıng olaymın şematık açılması. y 191 * ı a bo 1 ( «g 1.