Katalog

A R K EO L O J İ D İ Anadolu, Hint Avrupa dilleri Hemen hemen bütün Avrupa dilleri bir tek aileden geliyor. Yeni bir teze göre bu diller Avrupa'ya, M.Ö. 7 bin yıllarında, tarımcılık yoluyla, Anadolu'dan yayıldı. Yazan: Colin Refrew Ozeî Çeviri: Uülşat Aygen I kı yuz yıldan berı HıntAvrupa dıllerının bırbırlerıyle ılışkılı olduğu bılınıyor Ancak bu konuya ılışkın yanıtlanması gereken sorular da var HıntAvrupa dilleri arasındakı bu ılışkının temelınde hangı tarıh öncesı olay yatmakta? Ilışkılı diller nasıl bu kadar genış btr alanda konuşulur hale geldı? Dıllerın bu dağılımı Avrupa'nın tarıhı ve tarih öncesı hakkında hangı verılerı ortaya koyuyor HıntAvrupa dıllerının yayılmasına ılışkın geleneksel bakış açısına göre bu dıllerın atası Bronz Çağı'nın başlarında, Karadenlz'ln kuzeylnde (şımdı Batı Rusya adı verılen bölgede) yaşayan göçebe atlıların konuştuğu UR dılıdır Bu savaşçılar yenı bölgelere yayılarak yerlı halklara kendı protoHınt Avrupa dıllerını benımsetmışlerdır Zamanla bu dıl bugunun Avrupa dıllerıne dönuşmuştur Ancak son yıllarda pek çok bılim ada * mı, özellıkle arkeologlar, bu geleneksel açıklamayla tatmın olmamaya başladılar Aslında Hınt Avrupa dıllerının kökenlerı sorununun başlangıç noktası, arkeolojık değıl dılbılımseldır Dılbılımcıler Avrupa dıllerıne baktıklarında, bu dıllerın bırbırlerıyle bağlantılı olduğunu anlarlar Söz konusu bağlar kelımelerde, gramer ve fonolojıde (söyleyış kuralları) kolaylıkla görulebılır Bu bağlantıları ıncelemek ıçın çeşıtlı HıntAvrupa dıllerınde 110 arası sayıları gösteren sözcuklerın karşılaştırılması gerekır Böylece Avrupa dıllerıyle Sansknt dılının benzerlıklerı, Japonca, Çınce gıbı dıllerın ıse aynı aileden olmadıgı gorulebılır Daha ayrıntılı karşılaştırmalar, dılbılımcılerın Avrupa dllleıinl alt allelere ayırmalarına olanak sağladı Saptanması gereken en eskı aıle Latince'den gelen Fransızca, Italyanca, İspanyolca, Portekız ce ve Romencedır Slav dıl ailesınde Rusça, Lehçe, Çekçe, Slovak dılı, SırpHırvat dılı ve Bulgarca gruplanır Germen dilleri ıse Almanca, Norveçce, isveçce ve Danımarka dılını ıçerır Sadece bırkaç Avrupa dılı (Macarca, Flnce, Bask dlll) HıntAvrupa aılesınden değlllerdlr. Alman fllolog August Schlelcher.bu tur bir dıl akrabalığını gerıye doğru araştırarak ılk kez dll ağacını ortaya koymuştu Ağaç modelınde temel ışlem dıllerın bırbırınden uzaklaşıp ayrılmasıdır Diller uzaklaşıp yalıtıldıkça hızla farklılaşırlar Lehçeler (dıalect) ayrı bir dıl olana kadar değışebılırler Elbette dılın evrımındekı tek eğılım aynlma değıldır Schleicher'ın ağaç modelını sunmasından 10 yıl kadar sonra Alman dılbılımcı Johannes Schmıdt, dılbılımsel değışıklıklerın dalgalar gıbı yayılarak bırbırıne yaklaşmasına (Convergence) dayanan "dalga modell"nı öne surdü Bu modele göre başında bırbırınden oldukça farklı diller arasında benzerlıkler oluşur 1939'da Sovyet dılbılımcı N.S.Trubetskoy, HıntAvrupa dilleri arasındakı benzerlıklenn de bu şekılde yakınlaşnriış olabıleceğını söyleyecek kadar ılerı gıttı Ancak bugun dılbılımcıler Trubetskoy'un göruşunu kesınlıkle kabul etmemekteler Çatal Höyuk Orta Adadolu'da çok eskl bl geçmeden de kuzeye, Avrupa'ya yayılmı yayıldığı kanısında men dilleri rman diller Blav dilleri Yunanca keltdıh Baltık dilleri AyruDi oahıntAvrupaoıınayanailMt HıntAvrupa dilleri Irlanda'dan Hındıstan'a kadar yayılır Avrupa'dakı hemen hemen butun diller bu aıledendlr istısnalardan bazıları Flnce, Macarca ve Bask dilidlr HıntAvrupa dıllerının kökenı sorunu her ne kadar dılbılımsel ıse de, çözümu kesınlıkle arkeolojide yatar 1900'lerde arkeologların bu sorunla ılgılenmeye başlamasıyla RomaYunan ve Kelt kalıntıları gıderek anlaşılır hale geldı Araştırmacılar Paleolıtık (Eskı Taş) çağın bulgularına kadar ulaşmayı başardılar Arkeolojının bu erken dönemlerınde külturel değışıklıklerın, halkların, kavımlerıp toplu göçlerlne bağlı olduğu duşunulurdü Göçmenlerın arkalarında bıraktıkları sılahlar ve aletler aracılığıyla göç yolları saptanabılır, ınsan elıyle yapılan sanat eserlerıyle (artıfact) yaşamış belirtı bir kavım ve dılı belgelenebılırdı Bu yöntemlerle HıntAvrupa dilıni ılk kez kullananların anavatanı aranmaya başlandı, ancak bu amaçlı tartışmalar salt akademık değıldı Alman bılım adamları HıntAvrupa anavatanının Kuzey Avrupa'da olmasını yeğledıler Bu yöndekı çalışmaları Nazıler tarafından, özgun HıntAvrupa dilının Almanya'da "Aryan" bir ırka aıt olduğu tezının savunulmasında kullanıldı Oysa 1926'da Chllde, "ana vatanın" M ö 3000 yıllarında, Karadenız'in kuzeyındeki steplerde, gec Neolıtık dönemle Bronz Çağı'nın başı arasında bulunduğunu ıddıa ettı Bu ıddıayla bırlıkte HıntAvrupa dıllerınde ortak olarak kullanılan sözcük lıstesı (core vvords) saptanmaya çalışıldı Bu sözcuklerden hayvan ve bıtkılere aıt olanlar ıncelenerek, o dönemın coğrafı konumu belırlenmeye çalışıldı Ayrıca örneğın demır ve bronz ıçın hıçbır ortak sozcuk yokken, at ve tekerlek sözcük Çözüm arkeolojide 12 Dılın nasıl değışebıleceğı konusund dört temel model vardır 1) Bırıncıl yerleşım ışlemıyle boş bölgc lerde nufus yoğunlaşır ve bu nüfus yer dılı benımser 2) Ayrılma (dıvergence) ışlemlerı (Uzafr laşma ve yalıtılma nedenıyle ortaya çıka dılbılımsel ayrılma) 3) Bırbırıne yaklaşma (convergence modelı (Schmıdt'ın ''dalga modelı" bun örnek venlebılır) 4) Yukarıdakı yavaş ve durağan ışlem ler bir başka etkenle daha da karmaşıkla şır Dılbılımsel yer değıştırme (lınguistı* replacement) Dunyanın pek çok bölgesın de yerlı diller, kısmen veya tamamen dı şarıdan gelenlerın dıllerıyle yer değıştır mıştır Bu önemlı etken olmasa, dunya dıl bılımsel tarıhı Homo sapıens sapıens'ır yayımlamasıyla, çok uzun dönemlı "yak laşma ve ayrılma"larla açıklanabılırdı Arkeolojık bulgular Avrupa'nın, Esk Taş Çağı'ndan berı yerleşim bolgesı ol Dilin değişmesi koşulları lerının saptanmasıyla Hınt Avrupalılar Bronz Çağı'ndan önce, ama atlar ehlıle tırillp tekerlek kullanıldıktan sonra yaş dıkları varsayıldı Ancak bu ve benzerı yöntemler öyk nün tamamını açıklamaktan çok uzakt Bızce sorun, dıldekı değışıklıklerın ark olojık kayıtlara nasıf yansımış olabılece konusuyla yeterınce ılgılenılmemesınc yatmaktadır Arkeolojık bulgular bir yan bir halkla belırlı bir dıl veya dıl grubu bı doğrudan bir önermeyle ılışkılendlnleme Çözümlemelerde kulturel değışım ı lemlerı uzerınde odaklaşılmalıdır Dılde değışıklıklerle hangı sosyal, ekonomık v demografık ışlemler arasında ılışkı kurı labılır? Bu sorunun yanıtı alındıktan soı ra söz konusu değışımlerın arkeolojık kı yıtlara nasıl yansıdığı sorulabılır