Katalog

A S T R O N O M İ T A R İ H İ Tl P Uluğ Bey ve astronomi Uluğ Bey Semerkant'ta bir rasathane kurarak çağının çok önemli astronomi buluşlarını bir katalogda toplamşıtı. Prof. Dr. Muammer Dizer Kandilli Rasathanesi Mudürü er nedense bazı Batı'lı yazarlar Ortaçağda yaşamış islam ve daha çok Turk bılım adamlarının bılme katkılarından söz etmemeye azamı dıkkat sarf ederler Bunun guzel bir örneğını Asımov un gazetemızde yayımlanan yazısında görmekteyız Buyuk Turk bılım adamı ve hakanı olan Uluğ Bey'ın yaptırdığı dunyanın en buyuk rasathanesınde duzenlenen ve Avrupa'da da kullanılan Uluğ Bey Kataloğundan hıç söz etmemektedır Uluğ Bey e reva görulen haksızlığı bu kısa not ıle ortaya koymak ıstıyo rum Böylece bılım tarıhımızın parlak dönemını hatırlatmış olacağım Yıldızların gök yuzundekı konumunu tanımlayan koordınatların tayınının uzun bir tarıhı vardır Yıldızların adları ve koordınatları nı ıçeren lıstelere katalog ve yıldızların bir düziern üzerlnde yerlerlnl gösteren çlzlme de yıldız harltası adı verılır M Ö III yuzyılda yaşamış olan iskenderıye okulunun en buyuk astronomlarından bırı olan Timocharls çağdışı Arıstyllus ıle beraber, gok kuresının sabıt bir noktasına oranla bırçok parlak yıldızın konumlarını tayın ettıler ıse de zamanımıza kadar gelmış yazılı bir katalokları mevcut değıldır Bununla beraber bu astronomlara, yıldız kataloğunun öncusu olarak bakılmaktadır M Ö II yuzyılda yaşamış olan buyuk Yunan astronomu, Hlpparkos, 850 yıldızın eklıptıkel enlem ve boylamını ıçeren ılk bılınen yıldız kataloğunun yazarıdır Her ne kadar gök kuresının bir harıtasını duzleme çızme yönlemı olan stereografık ızduşumunu Hıpparkos buldu ıse de bu yöntemı ılk uygulayanlar islam bılım adamları olmuştur Butun Ortaçağ boyunca İslam astronomlarının kullandığı astrolab, bir gök harıtasına guzel bir örnektır M S II yuzyılda yaşayan, butun Ortaçağ boyunca kurduğu evren sıstemı tartışmasız kabul edılen, tanınmış Yunan astoronmu Batlamyus, Hıpparkos'un gözledığı yıldızları ve bunlara 170 yıldız daha ılave ederek duzen ir hücrede kalıtımsal hastalık saptanabiliyor İngiliz ve Alman araştırmacıların başarısı alıtımsal bir hastalığı tek bir hucre aracılığıyla saptamak mumkun Ancak bunun ıçın hucrenın ıçerdığı çok kuçuk mıktardakı kalıtım malzemestnı (mıllıgramın mılyarda bırı Pıcogram)çoğaltmak gerek Bunu, polymerasezıncır reaksıyonu dıye adlandırılan bir kımyasal ışlemle gerçekleştırmek mumkun BerlınBuch, Bılımler Akademısı Molekuler Bıyolojı Merkez Enstıtusu'nden Charles Coutelle ıle Londra'dakı "St Mary's Hospıtal Medıcal School"dan Robert VVIIIIamson, başka araştırmacılarla bırlıkte bu yolla teşhış konusunda ılk tecrubelerı edındıler Bılım adamları, tupte döllenmıyen ınsana aıt yumurta hucrelerı kullandılar Bu hücrelerın bu ışlem ıçın özellikle uygun olduğunu düşunduler Hucreler ıkıncı kez olgunlaşıp henuz parçalanmamış olduklarından, bir çıft (anneye aıt) kromozom takımına sahıpler ve bu nedenle çok genç bir embrıyonun tek tek hucrelerıne benzıyorlar H K Hevelius'un kıtabındakı gravurlerde Uluğ Bey'e raslanıyor ledığl kataloğu, tanınmış eserınde vermıştırBu ebuı Orlavağ'ıia islam bılım adamları tarafından Arapçaya çevrılmış ve Almagsst adı ıle tanınmıştır Tımur'un torunu Uluğ Bey, 15 yaşında Amu Derya ve Sırı Derya nehırlerı arasında yer alan bölgenın emırı oldu Kuçuk yaşından berl matematıkve astronomıye meraklı olan Uluğ Bey dönemın en buyuk rasathanesını Semerkand'da kurdu Uluğ Bey, hocası Kadızade Rumı, daha sonra Fatıh Sultan Mehmet zamanında istanbul'a gelen Alı Kuşçu ve dığer bılım adamları ıle beraber yıldızları gözleyerek 1018 yıldız ıçeren bir katalog hazırladı Katalogta yer alan yıldızlar Uluğ Beyın ınşa ettığı rasathanede 1437 yılında gözlenmıştır Duzenleme zamanı, ıçerdığı yıldız sayısı ve kullanılan yöntemlerın özgunluğu bakımından Uluğ Bey'ın kataloğu M S II yuzyılda Almagest'te yayımlanan HıpparkosBatlamyus kataloğundan sonrakı ıkıncı katalog olarak Batılılarca kabul edılmektedır Bu katalogda yer alan yıldızların gözlendığı rasathane, zamanın en duyarlı aletlerı ıle d o natılmıştı Fahrı sekstant adı verılen bu aletlerden bırı merldyen doğruitusuna yerleştlrılmiş olup çapı 40 metre ıdı O döneme kadar astoronomı tarıhınde böyle bir alet yapıl mamıştı ingılız bilım vo kultur merkezlerinden biri olan Oxford'da 1648 yılında ılk defa Uluğ Bey'ın Semerkand rasathanesınde yaptığı çalışmanın bir kısmı yayımlandı Bılındığı gıbl İslam dunyasında böyle kataloglara zıc adı verılır ZlcI Uluğ Bey veya Zici Gurganl olarak da bılınen yıldız kataloğu Avrupa'da çok buyuk ılgı gördü, Uluğ Bey ve Semerkand rasathanesının tanınmasına yol açtı Aynı yıl Uluğ Bey zıcınden alınan coğrafya ıle ılgılı tablolar ve ıkı yıl sonra da Londra'da Uluğ Bey zıcının başlangıç kısmı, daha sonrakı yıllarda da söz konusu son ıkı eser ıçın ıkincı baskı yapıldı ilk Oxford yayınından 17 yıl sonra, Oxford'dakı Bodleıan Kutuphanesı'nın muduru, Ingllız Şarkıyatçı Thomas Hyde (16361703) Semerkand kataloğunun yenı bir baskısını Tajık ve Latınce olarak yayımlandı Uluğ Bey tabloları Avrupa'da yayımlandığı tarıhte, böyle özgun yıldız katalogları nadir ve fazlasıyla değerlı ıdı Zıra yer yuzunde yer bulma yöntemlerı yıldız gözlemlerınden yararlanılarak yapılıyordu Bu nedenle Uluğ Bey kataloğunun buyuk pratık değerı vardı Bılındığı gıbı bu gıbı tayınlere, coğrafya keşıflerını gerçekleştırme çabasında bulunan denızcıler buyuk gereksınım duyuyorlardı Hyde'ın Oxford yayınından 25 yıl sonra Uluğ Bey'ın verılen, tanınmış Polonyalı astmus Astronomiae" (Astronomi Habercısi) adlı kıtabında yer aldı Bu kıtapta Batlamyus, Tycho Brahe Rıccıolı, prens Hesse ve Hevelius'un katalogları ıle Uluğ Bey'ınkı karşılaştırıldı Dığer taraftan Hevelius'un kıtabında mevcut Ikı gravurde Uluğ Bey'ın resmı yer almaktadır ilk resımde Hevellus'un kataloglarından söz ettığı beş astronom arasında Uluğ Bey yer alır Ikıncı resım ıse Tımocharıs'den berı tanınmış on bir astronom arasında Uluğ Bey'e de yer verılmıştır Göruluyor kı zamanın tanınmış astronomu Hevelıus, Uluğ Bey'e çok buyuk değer vermıştır Jean Hevelıus'dan sonra da Uluğ Bey kataloğu, muhtelıf aralıklarla Avrupa ve Amerıka1 da yayımlanmıştır ronom Jean Hevellus (16111687) "Prodro Önemli bir katalog Tımocharıs'ten berı tanınmış onbır astronom arasında Uluğ Beyedeyer verılmıştır O zamanın tanınmış astronomu Hevelıus, Uluğ Bey'e büyük değer vermıştır Bu yolla araştırmacılar, "Duchennetıpınde"kı kalıtımsal kas erımesınde arızalı olan kas proteını Dystrophin'den sorumlu genl saptadılar Ayrıca aynı yolla, muskovıszıdos' a yol açan, bir genı de saptadılar Hatta bılım adamları her ıkıgenı de, tek bir yumurta hücresınde kanıtlamayı başardılar Bu araştırmalar sırasında, çok kuçuk mıktarlarda kalıtım malzemesınden hareket edıldığınden ve bunlar pekçok kez çoğaltıldığından, başka kalıtım malzemelerının neden olabıleceğı bir kırienmeden mutlaka kaçınmak gerek Aksı takdırde gen çoğaltılmasındakı hata rıskı artabılır ve yanlış bir teşhıse yol açabılır Çok genç embrıyoların rahlme yerleşmeden önce tek tek hucrelerınde bir gen teşhısının uygulanabılmesı, bundan uç yıl önce gen uzmanları arasında geleceğın çok zayıf bir olasılığı olarak tartışma konusu olmuştu Böylesıne bir uygulamaya buyuk ılgı duyuyorlardı, çunku genlerın yerlerını değıştırerek, kalıtımsal hastalıkların tedavısmın mumkun olabıleceğını umuyorlardı Bunun önkoşulu hıç kuşkusuz, döllenmenın tupte gerçekleştırılmesi Döllenmeden sonra, çok sayıda hucreden oluşan embrıyodan bir hucre alınıp, gentahlıl yoluyla, embrıyonun sağlıklı genlerını, kalıtımsal olarak hasta genlerden ayırt etmenın mumkun olabıleceğı duşunuluyordu Bu tasarılar, çok kuçuk embrıyolardan, gelışmelerını engellemeden, hucreler alınabıleceğı tecrubesıne dayanıyordu Böylece yalnızca sağlıklı embrıyoların gelışimıne ızın verılecektı PCRyöntemı ıle bu teşhıs kuramsal olarak mumkun hale geldı (s.n.)