Katalog

14 ABD’den Orta ve Güney Asya’ya yeni öneri: C S TRATEJİ ‘Büyük Orta Asya Projesi’ Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu Araştırmaları Masası [email protected] A BD’nin büyük vaatler ortaya koyarak açıkladığı Büyük Orta Doğu Projesi halen tam olarak anlaşılamamışken Orta Asya merkezli yeni bir plandan söz edilmeye başlandı. Büyük Orta Asya Projesi olarak adlandırılan yeni plan, ilk defa ABD Dışişleri Bakanlığı Orta Asya ve Güney Asya Bürosu sorumlusu Richard Boucher’ın 26 Nisan 2006 tarihli konuşmasında dile getirildi. Proje, genel anlamda Afganistan’ın konumunu kuvvetlendirmeyi, Orta ve Güney Asya arasında yeni bağlantılar kurmayı ve bölge insanları arasındaki ilişkileri geliştirmeyi hedefliyor. 1–2 Nisan 2006’da Afganistan’ın başkenti Kabil’de gerçekleştirilen "Büyük Orta Asya’da İşbirliği, Ticaret ve Kalkınma" konulu konferansta, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın yanı sıra Afganistan’ın da dahil olduğu Orta Asya ile Güney Asya’nın liderleri olarak gösterilen Pakistan ve Hindistan arasında bir bütünleşme sağlanmasının yolları tartışıldı. Boucher, konferansta şu açıklamaları yaptı: "Bir takım stratejik ve tarihi nedenlerle Orta Asya Bölgesi herkes için önemlidir. Sovyetler dağıldıktan sonra bu bölge ile ilgili çeşitli tanımlamalar yapıldı. Eski Sovyet ülkeleri, Bağımsız Devletler Topluluğu veya Yeni Bağımsız Devletler gibi. Ama şimdi bu bölge için, güney dostlarıyla birlikte durabileceği sağlam bir yer bulduk ve bu bölge kimsenin eskisi değil ve kimseye de bağımlı olmayacaktır. Bölge, kendinden menkul, stratejik bir bölge olacaktır." çekmek olduğunu gösterdi. Güney Asya’nın lokomotif ülkeleri Hindistan ve Pakistan’ın giderek artan enerji açığı karşısında Orta Asya devletlerinin sahip olduğu enerji kaynakları, iki bölgenin entegrasyonuna oldukça uygun bir zemin hazırlıyor. Burada ilginç olan ise Büyük Orta Asya Projesi çerçevesinde ABD’nin Trans Hazar ve TürkmenistanAzerbaycan Doğalgaz Boru hatlarını destekleyeceği sözü vermesidir. Bu bağlamda ele alındığında Güney Kafkasya’nın da Büyük Orta Asya Projesinin bir parçası olacağı düşünülebilir. Güney Asya’nın enerji ihtiyacını karşılamak için Orta Asya ile bütünleşmesi İran’ı ve Rusya’yı bir nevi izole etmek anlamına geliyor. Rusya, Hindistan için büyük bir doğalgaz kaynağı iken, İran hem Hindistan hem de Pakistan için önemli bir enerji kaynağı konumunda. Önümüzdeki dönemde Avrupa enerji pazarında sıkıştırılacak Rusya’nın Asya pazarına yönelmesi bekleniyor. Nitekim Nisan 2006’da Almanya Başbakanı Merkel’le görüşen Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Avrupa’da R. Boucher taşınacağı bölgelerin güvenlik sorunlarının bulunmaması, varsa da bir an önce mevcut sorunların aşılması gerekiyor. Diğer yandan Kazakistan’ın Çin’le, Pakistan’ın ve Hindistan’ın İran’la, Hindistan’ın Rusya ile, Japonya’nın da İran’la geliştirdiği önemli enerji projeleri bulunuyor. Bu projelerin gerçekleşmesi durumunda ise Büyük Orta Asya projesinin enerji ayağının gerçekleşmesi zor görünüyor. ORTAK KİMLİK ARAYIŞI Boucher’in konuşmasında vurguladığı Orta ve Güney Asya bütünleşmesi çerçevesinde ABD’nin Orta Asya ve Güney Asya halklarını yakınlaştırma ve geleceğe yönelik ortak kültür veya kimlik oluşturma çabaları da son derece dikkat çekiyor. Aynı zamanda her iki bölgenin güvenliklerine yönelik tehditlerin de ortak olduğunu savunan Boucher, söz konusu tehditlerin ancak ortak entegrasyon kurularak yenilebileceğini ileri sürüyor. Ancak, Orta ve Güney Asya’nın coğrafi bütünlük oluşturması, ortak gelecek, ortak kimlik ve ortak kültür yaratmak için yeterli değildir. Çünkü bu bölgelerin kültürü ve geçmişi iddia edildiği gibi aynı değildir. KARA YOLLARI BAĞLANTISI Boucher, Orta ve Güney Asya arasında ticariekonomik bütünleşmeyi sağlamak ve insani ilişkileri kuvvetlendirerek bölgeyi istikrarlı bir yapıya kavuşturmak için kara yolu bağlantısının güçlendirilmesinin şart olduğunu ifade etti. Bu bağlamda, Almatı’dan başlayan kara yolu uzantısı Pakistan’ın Karaçi kentine kadar uzanacak ve Orta Asya’yı Güney Asya ve Hint Okyanusu’na bağlayacaktır. ABD bunu Orta Ve Güney Asya arasında ekonomik bütünleşmenin temel unsuru olarak görüyor. Fakat Orta Asya ülkelerinin kendi aralarındaki geçişlerde yaşanan bürokratik engeller, yolsuzluklar ve güvenlik sıkıntıları ulaşım maliyetini yükseltiyor. Bu engelleri aşmak içinse serbest ticaret bölgesi yaratılması gerekiyor. Güney–kuzey kara yolunun gelişmesi Türkiye’nin de Orta Aysa ile bağlantısı açısından önemli olan doğubatı yolunun etkinliğini azaltabilir. ABD, Büyük Orta Asya Projesi ile Orta Asya’yı Rusya, İran, Çin ekseninden çıkarmayı hedefliyor. İki bölgenin bütünleşmesi için başat koşul bölge halklarının birbirlerini benimsemeleridir. Bölge devletleri arasında siyasal sistem ve rejim farklılıkları bulunması; iddia edilenin tersine ortak tarih ve ekonomik bağlantıların bulunmaması Güney ve Orta Asya arasında kültürel bütünleşmeyi engelliyor. Bölgede BDT, ŞİÖ, Orta Asya Birliği ve daha farklı isimlerde birlikler var olsa da fonksiyonel bir bütünleşmeden söz etmek olanaksız. Diğer yandan Güney Asya ve Orta Asya entegrasyonunun önünde PakistanHindistan arasında uzun yıllardır varlığını koruyan Keşmir gibi büyük bir sorun bulunuyor. Pakistan Başbakanı Shaukat Şevket Aziz’in de dediği gibi, Güney Asya’da sorunlar çözülmeden bölgesel bir ekonomik bütünleşmenin sağlanması zor. Ayrıca böyle bir bütünleşme için ülke içi reformlar gerekiyor. Nitekim her iki bölgede yer alan ülkelerin hemen hepsi iç istikrardan yoksundur. Bunun yanında söz konusu ülkelerin yine neredeyse tamamının uyuşturucu, insan ve silah kaçakçılığı, organize suç örgütleri, terörist gruplaşmalar ve radikal dini eğilimler gibi bölgesel anlamda ortak güvenlik tehditleri bulunuyor. KUZEYGÜNEY ENERJİ HATTI Konferansı’ta bütünleşmeye ilişkin kara ve hava yollarının birleştirilmesi, enerji hatları ve finans sektöründeki bütünleşmenin sağlanması olmak üzere dört unsur ön plana çıktı. Boucher, Güney ve Orta Asya arasında öngörülen enerji bütünleşmesi için "Biz, Güney Asyalılara hızla büyüyen Orta Asya enerji pazarından yani Kazakistan ve Türkmenistan’ın doğalgaz ve petrol pazarından, Özbekistan’ın termal tesislerinden veya Tacikistan’ın ve Kırgızistan’ın su tesislerinden yararlanma fırsatını sunmak istiyoruz" derken ABD’nin Orta Asya enerji kaynaklarının Afganistan ve Güney Asya üzerinden Hint Okyanusu’na çıkarılmasını destekleyeceğini ima etti. Türkmen doğalgazını Afganistan ve Pakistan üzerinden Hint Okyanusu’na taşıyacak olan TransAfgan Boru Hattı için 2006’da düğmeye basıldı ve boru hattının yönü değiştirilerek Pakistan üzerinden Hindistan’a kadar uzatılması tartışılmaya başlandı. Boru hattının Hindistan’a uzaması bu ülkeyi, enerji bütünleşmesi sürecine dahil ediyor. Dikkatli incelendiğinde ABD’nin projede Hindistan’da ayrı bir önem atfettiği görülebilir. Bu arada ABD’nin İranPakistanHindistan Hattı’na karşı çıktığını unutmamak gerekiyor. Boucher konuşmasında bu konuda, "Ana amaçlarımızdan birisi Afganistan’ın enerji ihtiyacını karşılamak, Afganistan’a Orta ve Güney Asya arasında koridor misyonu yüklemektir" açıklamasını yaparak ABD’nin ana hedeflerinden birinin Afganistan’ı bölgesel gelişmelerin içine ABD, orta ve güney Asya’da yeni bir ‘büyük’ proje uygulamaya çalışıyor. Çin karşısında Hindistan’a yönelik arayışının devamı olarak görünen projenin gerçekleşmesi ciddi sıkıntıların aşılmasına bağlı. sıkıştırılmaları durumunda Asya’ya daha çok önem vereceklerini açıklamıştı. Orta AsyaGüney Asya enerji ortaklığının kurulması Orta Asya ülkelerinin Rusya’ya bağlılığını ve bağımlılığını azaltacağı gibi Asya enerji pazarında oluşabilecek Rusya–İran tekeline de darbe vuracaktır. Orta ve Güney Asya devletleri arasında enerji işbirliğinin artırılması Hindistan ve Pakistan gibi devletlerin İran doğalgazına bağımlılığını da azaltabilir. Bu projede ABD’nin Asya’daki en önemli müttefiki olan Japonya’nın da yer alacağı düşünülüyor. Fakat Orta Asya doğal kaynaklarının