Katalog

Y eryüzü Kitaplığı CELÂL ÜSTER [email protected] Ölümünün yirmi beşinci yılında Jorge Luis Borges n yıl kadar önce, Jorge Luis Borges’in (24 Ağustos 1899, Buenos Aires14 Haziran 1986, Cenevre) Atlas adlı o çok özel kitabını çevirirken, son yıllarını paylaştığı eşi María Kodama’nın “Sondeyiş”i beni çok etkilemişti. Kodama’nın, Borges’in ölümünün ardından kaleme aldığı bu metin, okuduğum en güzel “vedalaşma” ya da “uğurlama”lardan biriydi. Söze, “Atlas bizim için neydi, Borges? Yeryüzünün ruhundan doğmuş düşlerimizi zamanın örgüsünde örtüştürmek için bir bahane…” diye başlıyordu Kodama. Sonra, sanki Borges’si bir biçemin izini sürmek istercesine, sürdürüyordu sözünü: “Yolculuğa çıkmadan, gözler kapalı, rastgele açardık atlası; bırakırdık, parmaklarımız, zorlu dağları, duru denizleri, bize kol kanat geren büyülü adaları keşfetsin…” Birlikte çıkılan yolculuk ise, gerçekte Borges’in benzersiz edebiyat atlasında çıkılan bir yolculuktan başka bir şey değildi belki de: “Güzellik maddeye dökülmüş uyumdu, olanaksıza erişmekti, denizin kıpırtılarını tüniğin kıvrımlarının deviniminde sonsuza değin saklamaktı. Piramitlerin orada, bana sözcüklerden bir sultanlık sunduğunuz, çölü değiştirdiğiniz, bana ayın benim aynam olduğunu anlattığınız geceye değin, çöl, Ondurman ve Lawrence’ın savaşı ve sessizliğin gizemi olmuştu…” Kodama, giderek, artık Borges’in olmadığı bir zamanda, Borges’in nerdeyse tüm yazdıklarında devinip değişen zaman’a sığınıyordu: “Bizim için, zaman, içbükey ve koruyucuydu, Odin ve Beppo gibi içine giriyorduk, kediler sepetlerine ve dolaplara gizleri keşfetmenin hep aynı masumluğu, hep aynı merakıyla giriyorlardı…” Sonunda, Borges’in tüm bir edebiyatında olduğu gibi, zamanın içinden geçip dışına çıkan, zamanı kendi saatiyle yeniden kurgulayan, zamanötesi bir zamanda geziniyordu Kodama: “Şu anda oradayım, takımyıldızları dolaşıp evrenin dilini öğrendiğiniz, artık şiir, güzellik ve aşkın bir akkorda kaynaştığını anladığınız yerdeyim, zamanın dışında düzmece bir zaman kuruyorum. Bu zamanın içinde, ellerimizin yeniden buluşabilmesi için gerekli her şey gerçekleşene değin, beni size her an biraz daha yakın kılan insanları, SAYFA 6 16 Kendi zamanının kurgucusu O ülkeleri ve günleri dolaşıyorum. Bu gerçekleştiği zaman, bir kez daha Paolo ve Francesca, Hengest ile Horsa, Ulrica ve Javier Otárola, Borges ile María, Prospero ile Ariel olabileceğiz, tümüyle yeniden birleşmiş, sonsuzluğun ışığı olabileceğiz…” Borges’in yirmi beşinci ölüm yıldönümü dolayısıyla Chicago’daki Cervantes Enstitüsü’nde “El Atlas de Borges”, “Borges’in Atlas’ı” başlıklı bir fotoğraf sergisi açıldığını öğrenince, ister istemez, yeniden o güzel kitaba, Atlas’a uzandım. “BORGES’İN ATLASI” Evet, Chicago’daki sergi, Borges’in, ölümünden iki yıl önce, 1984’te yayımlanan Atlas adlı kitabının sergisiydi. Yüz otuz kadar fotoğraf ve Borges’in bu kitap için kaleme almış olduğu metinler. Kitaptakilerden (yalnızca 49 fotoğraf) çok daha fazla olan fotoğraflar, María Kodama’nın özel koleksiyonundan geliyordu. Adına yakışır biçimde 2008’den bu yana dünyayı gezmekte olan ve Buenos Aires Kenti Kültür Bakanlığı ile Uluslararası Jorge Luis Borges Vakfı’yla birlikte düzenlenen serginin açılışına, yazarın eşi ve Vakıf Başkanı Kodama ile Buenos Aires Kenti Kültür Bakanı Hernán Lombardi de katılmıştı. “Borges’in Atlas’ı” sergisiyle ilgili haberi okuyunca, üç yıldır çeşitli ülkelerde açılan bu serginin pekâlâ İstanbul’a da getirilebileceğini düşünmedim desem yalan olur. İstanbul’daki Cervantes Enstitüsü, Türkiye’deki nitelikli edebiyat oku Borges’in Atlas’ı sergisi, üç yıldır çeşitli ülkelerde açılıyor. runun çok iyi tanıdığı Borges’i, ölümünün yirmi beşinci yılında, neden böyle bir sergiyle anmasın! Henüz geç değil! Bilmediğimiz bir engel yoksa, bu sergi İstanbul’da 2011 yılı sona ermeden açılabilir. Kimbilir, belki de, Borges’in yapıtlarını ülkemizde yayımlayan İletişim Yayınları’nın, Uluslararası Jorge Luis Borges Vakfı Başkanı María Kodama’ya başvurması, Cervantes Enstitüsü’yle bağlantı kurması da sonuç almakta yararlı olabilir. Borges, Atlas kitabının Öndeyiş’inde, “María Kodama’yla bendeniz, şu dünyayı mesken tutuşumuzun güzelim seyri içinde, gezmedik yer bırakmadık; havasını içimize çektiğimiz yerler, bize birçok fotoğraf, sayfalar dolusu metin sundu” diyordu. Ama kitap, ne fotoğrafların eşlik ettiği metinlerden oluşuyordu, ne de metinlerle açıklanmış fotoğraflardan. Kitabın her bölümü, sözcüklerle imgelerin birliğinin somut bir yansımasıydı. Roma’da, dağlanmış ağaçtan bir tanrıça yontusu, “aylak düşgücümüzün ancak rastgele çoğaltabileceği kırık ve kutsal bir imge”… Dublin’de, “Ulysses’in tüm sakinlerinin yürümüş oldukları bugün hâlâ yürüyedurdukları o sokaklarda” yürüyen Borges… Sonra, üç günlüğüne İstanbul: “Benim gördüğüm, çok güzel bir kent, Boğaziçi, Haliç ve kıyılarında Rünik alfabeyle yazılmış taşlar bulunmuş olan Karadeniz girişi… Buralarda, birçok değişik ulusun hayali dolaşıyor olsa gerek…” Sonra, ırmakların anayollar olduğu Venedik: “Venedik kanalları, yaslara bürünmüş gondolların, yaslı kemanlara benzeyen gondolların, müziği anımsatan ezgili gondolların geçip gittikleri anayollardır…” Bir Poseidon tapınağının önüne geldi ğinde: “Yeryüzünde gizemli olmayan hiçbir şey yok, ama gizem bazı şeylerde öbürlerinde olduğundan daha belirgin: Denizde, yaşlıların gözlerinde, sarıda ve müzikte…” “Bilinmeyeni keşfetmek, yalnızca Sinbad’a, Kızıl Erik’e ya da Kopernik’e vergi değil. Her insan bir kâşiftir” diyordu Borges. “Her insan, acıyı, tuzluyu, eğikliği, düzlüğü, sertliği, gökkuşağının yedi rengini, alfabenin yirmiden fazla harfini keşfetmekle başlar işe; ardından yüzleri, haritaları, hayvanları, yıldızları keşfeder. Sonunda, ya kuşkuya erişir ya da inanca; ama her seferinde hemen hiç şaşmayan tek bir sonuca, gerçekte ne kadar cahil olduğu sonucuna varır…” Borges’in, María Kodama’yla birlikte, “hepsi de birbirinden farklı ve benzersiz sesler, diller, alacakaranlıklar, kentler, bahçeler, insanlar bulmanın coşkusunu ve şaşkınlığını paylaştığı” Atlas kitabının, artık yirminci yüzyıl dünya edebiyatının klasikleri arasında sayılan bu yazarın pek çok yapıtının ipuçlarını taşıdığı, okuyucuyu temel yapıtlarına yöneltebilecek anlatılar içerdiği kanısındayım. Borges’in ölümünün yirmi beşinci yılı dolayısıyla bir başka etkinlik de 14 Haziran’da Venedik’te gerçekleştirildi. Uluslararası Jorge Luis Borges Vakfı ile Giorgio Cini Vakfı’nca ortaklaşa düzenlenen etkinlikte, mimar Randoll Coate’in tasarladığı “Borges Labirenti”, San Giorgio Maggiore Adası’nda yeniden kuruldu. Coate’in bu enstalasyonu çevresinde, Borges’in yapıtları ve düşsel dünyasından yola çıkan ya da esinlenen atölye çalışmaları, sanat sergileri, oyunlar, danslar ve konserler de düzenleniyor. VENEDİK VE ALACAKARANLIK Labirent, Borges’in yalnızca “Labirentinde Ölen Kral İbni Hakan elBuhâri”, “İki Kral ve İki Labirent”, “Yolları Çatallanan Bahçe” gibi anlatılarında değil, nerdeyse tüm bir edebiyatında bizi içine çeken bir izlek. Borges okurken, söylencelerden, eski anlatılardan, düşler ve düşüncelerden, belleğin dolambaçlarından oluşan bir labirentte yolumuzu ararız bir bakıma. Zaman zaman çıkış yolunu bulduğumuzu sanırız, ama tam o anda bir başka labirentin içinde buluruz kendimizi. Bu karabasanlı yolculuk bazen yaratıcı bir kapı açar önümüzde, kimi zaman da umarsız bir karanlığa sürükler, ama ne olursa olsun, giderek günlük yaşamın tekdüzeliğinin ötesine geçtiğimizin, Borges’in kurmaca dünyasının bağrında gezinir olduğumuzun ayırdına varırız. Şimdi “Borges Labirenti” Venedik’te. Onun, Atlas’ta, alacakaranlıkla özdeşleştirdiği Venedik’te: “Bir kitabın öndeyişinde, ‘billur ve alacakaranlık Venedik’ diye yazdığımı anımsıyorum. Venedik ve alacakaranlık, benim için nerdeyse eşanlamlı sözcükler. Bizim gözümüzde, alacakaranlık, ışığını yitirmiştir, yüreğine akşam karanlığının korkusunu düşürmüştür; Venedik’in alacakaranlığıysa güzel ve ölümsüzdür, öncesiz ve sonrasız.” Borges, anlatılarında ve şiirlerinde hep kendi zamanını kurguladı, kendi labirentini kurdu. HAZİRAN 2011 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1113