Katalog

T P 17 MART ÇARŞAMBA ek çok kişi yolculukta kitap okuyamaz. Başı döner, midesi bulanır. Oysa ben çok yolculuk yaparım; yolculuklarda da iyi okurum. Sultan Su Esen’in “Keje Maria”sını (Kanguru Yayınları) da yollarda okudum. Son zamanlarda, büyük kentin insanı boğan, kalabalıkların içinde yalnız bırakan öykülerini okumuşum daha çok. Bana Anadolu esintisi gibi geldi Esen’in öyküleri. “Hani ne demişler, çok bilirsen asarlar, alçak gönüllü olursan çiğnerler.” gibi halk söyleyişlerinden yararlanıyor; Benzetmeleri bile halkça: “İki değirmen taşı arasında buğday tanesi gibi un ufağım.” diyor; “Yüzü yedi gün, yedi gece yağmur altında kalmış kedi gibiydi.” diyor. Yanılmıyorsam yakın zamanda bir de ödül kazandı. Hak etmiştir. Şubat tarihli günlükte, “Allah” sözcüğünü büyük harfle 12 başlattığımızı; “tanrı” dediğimizde “tanrılar” da diyebildiğimiz için; yani sözcüğü, varlığı tek olan özel ad konumundan çıkardığımız için büyük harfle başlatmamızın gerekmediğini yazdım. Attila Aşut’tan eleştiri geldi: “’Tanrı’ sözcüğünün yazımı konusunda eski ve yeni kurumlar arasında bir görüş ayrılığı yoktur. Pek çok konuda anlaşamayan bu iki kurum bile ‘Tanrı’nın yazımında böylesine güçlü bir oydaşma sağlamışken, şimdi öznel yorumlarla yeni yazım sorunları yaratmanın ne anlamı var? Türkçe Sözlük’e bakarsanız, ‘Tanrı’ sözcüğünün ‘Allah’la eşanlamlı olarak kullanıldığı görülür. Kavram açıklanırken de, ‘Evrende var olan her şeyin yaratıcısı, koruyucusu’ deniliyor. Demek ki, ‘Allah tek ve özel, Tanrı çoğul’ değil. O halde, ‘Allah’ı büyük harfle yazarken ‘Tanrı’yı küçük harfle başlatmanın nasıl bir açıklaması olabilir? Bu yazım biçimi, bana göre dilbilimsel bir gerekçeden çok, kişisel / keyfi bir seçime dayanıyor. Çünkü hem Türkçe Sözlük’te, hem çeşitli yazım kılavuzlarında yalnızca ‘Tanrı’ sözcüğü değil, ondan türetilmiş ‘Tanrıbilim, Tanrıbilimci, Tanrıcılık, Tanrıça, Tanrılaşma, Tanrılaşmak, Tanrılaştırma, Tanrılaştırmak, Tanrılık, Tanrısal, Tanrısallık, Tanrısız, Tanrısızlık, Tanrıtanımaz, Tanrıtanımazlık’ sözcükleri de büyük harfle yazılıyor.” Attila Bey’in “deniliyor”una takıldım; ama ona sonra döneceğim. Dil Derneği’nin Türkçe Sözlük’ünde Aşut’un da dediği gibi, bütün anlamlarında “Tanrı” sözcüğü büyük harfle başlıyor; ama TDK’nin Türkçe Sözlük’ünde (10. basım, 2005) hem büyük harfle başlayan “Tanrı” var, hem de küçük harfle başlayan “tanrı”. “Çok tanrıcılıkta var olduğuna inanı ürkçe Günlükleri FEYZA HEPÇİLİNGİRLER 19 MART CUMA lan insanüstü varlıklardan her biri, ilah” anlamındaki “tanrı” sözcüğü küçük harfle başlıyor. Ayrıca, “tanrı bilimi, tanrıcılık, çok tanrıcı, kamu tanrıcı, tek tanrıcı, tüm tanrıcı, tanrı bilimci, tanrıcılık, çok tanrıcılık, kamu tanrıcılık, neden tanrıcılık, tüm tanrıcılık, tanrıça, tanrılaşma, tanrılaşmak, tanrılaştırma, tanrılaştırmak, tanrılık, tanrısal, tanrısallık, tanrısız, tanrısızlık, tanrıtanımaz, tanrıtanımazlık” sözcükleri hep böyle, küçük harfle başlanarak yazılmış. Öyleyse oydaşma sağlanmış değil (Oydaşma: Düşünce birliği içerisinde olma). Aziz Naci Doğan ise benim yaklaşımıma farklı gerekçelerle karşı çıkmış: “1932 ile 1950 yılları arasında tam 18 yıl boyunca tüm tapınma yerlerinde ‘Tanrı uludur, Tanrı uludur. Tanrı’dan başka yoktur tapacak’ sesi yankılanmış bu ülkede. ‘Tanrı’, Arapça ‘Allah’ın tam karşılığıdır. ‘Aman Tanrım’ derken de aynı ‘tek’ Tanrı’yı dillendirmiş oluyoruz. Öz Türkçeye haksızlık ediyorsunuz.” “Tanrı’ya haksızlık ediyorsunuz” dese kabul edeceğim; ama “Öz Türkçeye haksızlık”! “Tanrı” sözcüğü Türkçenin en eski sözcüklerinden biridir. Bu sözcük için, “Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü”nde İsmet Zeki Eyüboğlu şöyle diyor: “Asya Türk ağızlarında tungrı, ture, töngri, tüngri bg. değişik söylenişleri vardır. Orhun Yazıtlarında tengri biçiminde geçer, tangrı ya da tanğrı diye okunur kimilerince.” Eyüboğlu’nun RRA diye verdiği kaynak’tan (sözlükte açıklama yok; sanıyorum Reşit Rahmeti Arat’tır) aktardığı, “tang tengri kelti / tang tengri özi kelti / tang tengri kelti / tang tengri özi kelti” dizelerinde gök tanrısından söz ediliyor örneğin. Türklerin Müslümanlığı kabul etmeden önce “tanrıları” vardı; “ogan, bayat” gibi sözcüklerle birlikte “tanrı” da çok tanrılı dönemin sözcüklerinden biri. Müslümanlığın kabulünden sonra yerini Arapça Allah sözcüğüne bırakınca “tengri / tanrı” sözcüğü geride kaldı; “Allah” tek tanrılı Müslümanlığın simgesi oldu. Tanrı sözcüğünün yazımı ile ilgili görüşüm, kişisel bir yeğlemeden çok bu düşüncelerle bağlantılıydı. Son zamanlarda (Ben her ne kadar karşı çıkıyor olsam da) herkesin önemsediği her sözcüğü büyük harfle başlatma eğilimi sürerken, ucu inanca dokunacağı apaçık belli bir konuda diretmem söz konusu olamaz. “Allah” anlamında kullandığınızda “Tanrı” sözcüğünü büyük yazınız. Aziz Naci Doğan’ın bir eleştirisi daha var. Geçen haftalarda, günlüklerin birinde, “Ne kekeme bir söyleyiş...” demişim. A. Naci Doğan da diyor ki, “Feyza Hanım, kekemelik insanı için için kemiren çok zor bir olgudur. Kekemeler kekemelikleri konusunda çok, ama çok kırılgan yapıda olan insanlar dır. Sizin bu anlatımınız pek zalimce olmuş. Üzülerek sizi kınıyorum.” Kekemelere yönelik bir kırıcılık yok ki bu sözde! Bir söyleyişi eleştirmişim, kekemeleri değil. Özür dilemeye hazırım elbette; ama anlamadığım şu: Körler alınmasın diye “kör bıçak”, sağırlar gücenmesin diye “sağır bir duvar” demeyecek miyiz? Bu kullanım, yalnız Türkçede değil, bütün dillerde sıklıkla başvurulan bir deyim aktarması türüdür (Bkz. “Anlambilimi ve Türk Anlambilimi”, Prof. Dr. Doğan Aksan, 3. cilt, s. 185 189). lke adı olan Irak’ın son zamanlarda sözcük sonundaki Ü sert ünsüzlerin ünlüyle başlayan bir ek aldığında yumuşaması gerektiği biçimindeki kuralımıza uymadan, yazıldığı gibi (yani Irağ’a diye değil, Irak’a diye) söylenmeye; Orhan Pamuk’tan söz edilirken soyadının “Pamuk’a, Pamuk’un” diye okunmaya başladığını yazmıştım. “‘Irak’a gideceğim.’ ile ‘Irağa gideceğim.’ tümcelerinde ‘ırak’ sözcüklerinde vurgu ayrı hecededir. İki heceli yer adlarında vurgunun ilk hecede olduğu belli.” diyerek önce beni doğrulamış Hasan Ali Koyuncu. Sonra da eklemiş: “Sizin ‘Kuzey Irağ’a gideceğim.’ diyeceğinizi düşünemiyorum.” Neden acaba? Bunda düşünülemeyecek ne var? Eğer bu tümceyi yazmıyor da söylüyorsam tam da böyle söylerim. “Uzak” anlamındaki “ırak”, kullanım alanı daralan bir sözcük. “Benden ırak olsun da cehenneme direk olsun” gibi yerel ilenmelerin dışında çoğu zaman “ırak” değil, “uzak” demeyi yeğliyoruz. Peki, “ırak” sözcüğünü bir tümce içinde kullanmaya çalışıyorsak? Ülke adı olan “Irak” ile uzak anlamındaki “ırak”ın vurguları farklı olduğu için karıştırılamayacağını; dolayısıyla bundan dolayı endişelenmenin yersiz olduğunu, “Irak’a, Irak’ı” diye yazdığımız sözcükleri “Irağa, Irağı” diye söylememiz gerektiğini belirtmek için iki örnek tümce vermiştim. İlk tümceyi de beğenmemiş Koyuncu; ama ikincisi, “Çocuk topu ırağa attı.” örnek tümcem için, “Sanırım dikkatinizden kaçmıştır ya da bir baskı yanlışı olmuştur.” demiş ve inanmak zor; ama şöyle bir öneride bulunmuş: “’Çocuk topu uzağa attı.’ olmalıydı; çünkü top ırağa atılmaz. Irakla uzak her zaman birbirinin yerine kullanılamaz.” Çok hoş! Benim “uzak” sözcüğünü değil, “ırak” sözcüğünü örneklendirmeye çalıştığımı unutmuş herhalde. ? www.feyzahepcilingirler.com / [email protected] Yıldız Teknik Üniversitesi, Türk Dili Bölümü Çukursaray Binası Kat: 2, Barbaros Bulvarı34349 Yıldız/İst. 22 MART PAZARTESİ B U L M A C A Önce aşağıda tanımları verilen sözcükleri bulmaya çalışın ve her bir harfi bir yatay çizgi üzerine gelecek biçimde yazın. Sonra çizgilerin altlarındaki sayılara göre bu harfleri bulmacadaki aynı sayılı karelere aktarın. (Kara kareler iki sözcük arasını; bir satırın sonunda kara kare yoksa bu, sözcüğün alttaki satırın başına sarktığını gösterir.) Bulmaca tamamlanınca, sorulan soruların karşılığı olan sözcüklerin ilk harfleri yukarıdan aşağıya doğru Salih Mercanoğlu’nun bir şiir kitabının adını oluşturacak; bulmaca karelerindeyse, aynı şiir kitabından bir alıntı ortaya çıkacaktır. 1 J 2 A 3 E 4 H 5 F 6 C 7 M 8 H 9 K 10 C 11 J 12 B 13 C 14 M 15 F 16 J 17 B 18 E Hazırlayan: İLKER MUMCUOĞLU bir şiirsanat seçkisi. 38 35 62 40 28 19 H 20 A 21 C 22 A 23 G 24 J 25 K 26 B 27 G 28 I 29 A J. “Everest My ...” (Sevim Burak’ın romanoyun kitabı). 24 1 11 16 30 C 31 N 32 N 33 C 34 C 35 I 36 E 37 D 38 I K. Deterjanlara belirli oranda katılan bir madde. 48 N 39 E 40 I 41 A 42 N 43 C 44 E 45 E 46 D 47 E 58 25 9 49 B 50 A 51 B 52 D 53 L 54 A 55 H 56 E 57 G 58 K Tanımlar ve sözcükleriniz: A. Abbas Sayar’ın bir romanı. 41 60 50 2 29 20 54 22 L. “Büyük kuvvetlerin itaat halinde görünüşü ruha ne ağır bir ... veriyor.” (Ahmet Haşim). 59 E 60 70 A 61 E 71 H 62 C 72 I 63 M 73 H 64 L 74 E M 75 65 E 76 E 66 F 77 G 67 E N 68 G 69 L 53 69 73 B. “o koku bütün hüzünlerin ilkidir / ne kadar şairsem / o kadar gizlidir çocukluğumda / cızlavet kokusu” dizelerinin de yer aldığı, Şahbender Korkmaz’ın şiir kitabı. M. Fas’ta sultanı devirmek isteyen kimseye verilen ad. 52 46 37 49 12 17 26 51 E. “... ... Evi” (Anna Kavan’ın bir yapıtı). G. “Ercüment ...” (“Senin öpüşlerin benim ağzım / Eğil su iç diyorum geyiğim / Bir kaçak miço geliyor masmavi denizlerinden, / Bir yerlerinde sen uçarı ellerimin / Yarım şişe rakının sözü mü olur”) 74 7 72 14 N. “Bir vicdan / Bana ... ediyor işte bitip gittiğimi.” (Tevfik Fikret). C. Bilginlerimiz sağolsunlar / Bir vitamin buldular / Çalışınca azıcık; / ... ... / Ulusalcılık!” (Cemal Süreya). 65 45 39 3 32 48 31 42 67 68 66 57 23 27 59 75 18 47 36 70 77 56 44 64 H. Kirli ya da donuk sarı renk. 6 33 10 21 34 30 71 43 13 F. ”... Evi” (John Le Carre’ın bir romanı). D. Müzikte “makam” anlamında kullanılan bir sözcük. 8 61 19 63 4 55 15 5 76 I. 1990’lı yıllarda 2 sayı yayımlanmış olan 1049. sayının çözümü: A. YÜZÜMDEKİ, B. ADEMİN, C. NALINLAR, D. LEYLİM, E. IRABİLİM, F. ŞENES, G. ALINDI, H. TÜRLERİN, I. ŞERİR, J. İRİS, K. İDRİS, L. REZERVE. Metin: “Kim ne derse desin, bir dilin en yalın, süzülmüş, arı yaratımları, verimleri şiirlerde izlenir.” SAYFA 35 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1049