Katalog

Bu hafta Metin And'ın, alamnda yalnız ülkemizde değil, tüm dünyada önemii yapıtlar arasında sayılması gereken "Oyun ye Bügü'sünden söz etmenin tam da sırası. "Oyun ve Bügü", oyunun işlevsel bağlarını, olmazsa olmaz bir sarkaç gibi gözler önüne seriyor. M. Sadık Aslankara Kitaplar Adası Oyunbaşlıyor! basunına da ulaşıyoruz KAVRAM OLARAK OYUN Bız yıne de "oyun" kavramıy la başjayalım ya/ıya Nedır oyun* Dıle yansıyan yanıyla nt ler soylencbılıı bıınun itin' Metın And I Iııı/ınga ya go rc oyun kavıamının s,u onemlı nıtelıklerı" uztrındu dııruyor yapıtında ılkın ()yun o/guı bıı eylcmdıı, bılınçlı olarak gıınluk yaşamın da dışında kalıı cıddı bır ış olarak bunımscnmemukle bırlıkte, oyııncu yogun olarak ve tumuyle kcndını oyuna verır Bu eylemde maddı bır ka/anç,, bır kâr bır çıkaı bcklcnmcz üluşıı mu kendı zaman vu yer sınırla ması, saptanniıs, kıııalları ve du /enı ıçındedır (,oğunluk dıs, dunyadan kendıleıını kılık de ğıştırnıe ve bai}ka yollarla ayırır ve oyuncuları, aıalarında gızlı bağlarla bırlesjtırır, toplumsal obekleşmeyı kolaylaştmı " "Hutzınga (da) ovunun ışle vınde ıkı onemlı gorunum var dır Ya bır şey îçın yanşma, kar şıla^ma ya da bır ş,eyı yansılama benzetme " (30) Metın And, da ha sonra "oyun kavramının Turkçe açılımına geçerek, şun ları eklıyor "Oyun soztuğ'unun Tıırkçe nın en eskı sozıuklerınduı bnı olduğunu kaynaklar gostermek tedır " ' 1 uıkçc oyun sozuuğu, bunun anlamla rı ve bu anlamların yonel dıöı kavramın ıncelcnmı sı bır bakıma başka dıl lere gore çok daha ılgınç tır J ıırkçede oyun ve oy namak so/cıığunıın pek çok anlamı vaıdır Ço Liıkların oyunu dans, dramatık gosterım kağıt zar gıbı baht oyunları, sporla ılgılı eylemler, hcp oyun so/cuğuyle belırtı lır " ' 1 ıırkçedc oyunun boylesıne çok anlam yuk lenmesı Huı/ınga nın Homo Ludens kuramını ve oyun kavramının ko kenı uzerındckı duşunec lerını desteklemektedır Butun bu anlamların kokenınde daha çok rıtuelde bırleştığını gormek gerekır" (36,37) And, "bugu"ye de degınıyor 'Bugu sozcugu Uygurca metın lerde hıkmet hakîm doğaustu guç, bugu bılıglıg hıkmetlı, bıl gılı anlamlaıma gelıyor" "Eskı Hırıstıyan Turklerde bugu pey gamber anlamına gelıyor" (38, 39) Sonıasında oyunların yaygın lıgına cetırıyoı so/u yazar "Arkeologların buluntuları, bıze, bugun de oynanan ve yay gın olan oyunların çok eskı çağ lara uzandıgını gosternıektedır " "Turk oyunları ıçın de yazılı kaynaklar bulunmaktadır Or neğın Dedem Korkut un Kıta bı'nda toy, av hayvan gurcşı, ok yarışı ve nışan atma, duello, aşık S A Y I 8 15 oyunu u/crınc bılgı bııluıuz ( ) Ayrıta kıtaplıklarımı/da ge nış oleııde oyun kuıallarını anla tan pek ı,ok vazma da bulun maktadır (42,43) ()yunların yalnız eskllığı de ^ıl fakat yLrvu/uıiL v ıvılıi}i dd ıl gınçtır Avnı ovunu bıtbııındcn çok ıızak belkı bırbııınc crı^c mu/ gıbı go/ukcn ıkı toplıımda bulabılııız (Kımı ovıınlar) ueşıt lemelcr ve dcğı^ık adlaıia çok yeıdc goıulur Anadolu'da kı dramatık oyunlar VL dansla ıın da ben/eıleunı ve tcijitleme lerını ba^ka ulkelerde buluyo m? " (44, 45) Bunta yavgın olan, "oynavan" yanıyla ınsanı one çıkaıan bu ol gu, sanata nasıl katılmış pekı* OYUNDA, OYUN SANATINA Metın And'a kulak verelım yı ne "Butun eskı torensel ve rıtuel nıtelığınde ıkılı bır ılıskı bulu ruz Dramın tragedyanın çıkı şı da bır yandan epos vu mıthos ıle ııtuelın eylem yonu nun bırleşmesıyle olnııı^ tur ( ) îsjevsel rıtueller lc, kalıui eskımez mıt hos'un bırbırıne g e ^ mesı dramı yaratmıştır " (52) 'Anadolu'nun drama ma teknığıdır Bır hastanın başı boş ruhunun ara^tırılarak sağal tılması gıbı " (89) And şoyle surduruyor sozu mı 'Bır şaman oyununun en ıyı ve avrıntılı anlatılışını bılgın Radlov da buluruz Burada onun verdıgı bılgılerı ozetleye rek konumuzla yakından ılgılı bu oyun ıızerınde fıkıı veıece ğı/ / Ovunun ılk gecesı ha zırlıktır Cıunes,ın batmasından sonra şaman bıı kayın agauı or manında kendısıne uygun yer arar Ağacların seyrek oldugu bır alanda yurt kurar, ortasına bır dp,dç govdesı dıkerek buraya goğıın yedı katını belırten ışa retlerı koyar ( ) "jaman yurttan çıkar, bırkaç adım otede kaz bı çımınde bır korkuluk vardır Şa man bunun uzerınc bır at gıbı bıner, ucuyormus, gıbı kollarını kanat gıbı çırpar ve şarkı soyler Aynı agızdan kaz onu yanıtlar (Boylete Şaman aynı agızdan bırkaç değışık ses çıkararak vantrılogluk yapmaktadır) Boy lece kaçan ruhun ızlen mesı ve yaka lanması can landırılır Şa man kımı ko valayan, kımı kaçandır Kış ner, çıfte atar, solugu kesı lır / Ikınuı gecc Şamanın oyunu yuue lım noktasına erı^ır ( ) Ba ğırır, davulu na vurur ve bu tun davranışla rıyla yukselme nın çetınlığını beLrtır Gok gurultusunu taklıt eder, sonra uzerıne at or tusu yayılmış bır sıranın uze rıne çıkar, bağı rarak ırlar ( ) Kımı kez yorulur dınlenır Bunlara kısa oluntuların anlatılması karışır Orneğın at su ıçmektedır, burada su ıçen atın gurultu sunu yapar, vb " (90, 91) Bu betımlemenın ardından Metın And, şu saptamaları getı rıyor "Butun anlatılanlarda hem tı yatro hem dans oğelerını bulu ruz Ancak dans daha belırgın dır" " Bır noktanın çevresınde donmek, dolanmak da oyunun onemlı bır oğesıdır" "Burada her şeyden onue evrenle bır oz desje^me, bırleşme anlamı açık seçık bellıdır " "Şaman, hayvanı hareket ve scsle taklıt etmekle yetınmez, ayı olmak ıçın ayı pos tıı gıydığı dc gorulur" " Ozel lıkle av rıtuellennde dans, oyun vardır Avın başarılı olması ıçın onun taklıt yoluyla canlandırıl ması çok bılınen bır uygulama dır " " Ural Altay budunu olan Ostıyaklarda Şaman torenı bır tıyatro gostcrısı gıbıdır Metın And, torenlerde kulla nılan tos/toz/ongonAuğurcak (kııkla) vb oğelere de değını yor (91 vd ) Butun bunlar Anadolu ınsa nında bugun de, bır bıçımde suruyor Alevılerın, Turkmenle rın, Yoruklerın oyun kultuıune katkısı başlı başına bır konu Bu çerçevede haftaya, Anadolu ın sanındakı oyunculuk uzcıınde ayrıca duracagım YAZINSAL TURLER DE BİRER OYUN SANATI ELBETTE, AMA... Goruluyor kı oyundan sanata geçışte sagaltım da uzerınde onemlu durulan bır tcmcl oğc Zaten hemen butun ovunların sagaltıeı etkısı so/ konusu "Orneğın Anadolu'da genel bır oyun turımı olmuk ve olendır Cıuçıcı olaıak oyunda ycnık duşmeye ve oyun dışı kal maya olmek", bır bas,ka oyııncu arkada^ınca kurtarılmaya ve boylece oyuna yenıden katılma ya 'sağaltmak' denılır " (52) Metın And, ılgmç bır ornek uzerınde dııruyor "Batılı ıncelemecıler, oyunlara bağh ersaneler uzerıncle çok durmusjardır Uzerınde en çok durulan satranç u/erıne efsane lerdır Çeşıtlı ıncelemecıler sat ranç uzerıne 24 değışık efsane saptamı^lardır ' ' (Bunlaıda) sa ğaltma ışlevı onemlı bır yer tutmaktadır " (55, 56) Tavladan kâğıt oyunlarına, dıl surçmesınden folklor oyunları na tum oyunlar bcllı ışlevleıe dayanıyor Sağaltım tla bunlar dan bırı And, bunu belııttıkten sonra şu onemlı gerçeğın altını çızıyor "Oyunların kokenınde üjlev lerının bılınmesı, onlara bugun tanıyacağımız ışlcvlcrde aydın latıcı olabılır " (56) Anuak gıınumuyde kımı ya zarlaı yazınsal eylemın tıımuy le, ustelık yalnızca oyun olduğu nu, verımlerını bu doğrultııda ortava koyduklarını soylerken, "oyun"u gerek kavramsal baö lamda gerekse olgusal temelae, ışlevsel bağlantısı ıçınde almak tan kaçınıyor neredeyse Oysa Metın And'ın Oyun ve Bügü'su, oyunun ışlevsel bağla nnı, olmazsa olmaz bır sarkaç gıbı gozler onune seriyor Yanı sız bırakın verımledıgınu tıyat ro oyununu, şıır, oyku, roman da yazsanı? sonuçta bunlar el bettc yazınsal oyunlar bıçımın de kendını koyacaktır, ne kı ış levsellığını sıkı sıkıya kuşanmış olarak Katıldığım, gençlerın yoğun ılgısını çeken kımı ya/ınsal et kınlıklerde yukarıda andığım uç kıtabın adını da vererek oyun sorunsalının yazınsal turler ıçın ne denlı onem taşıdığını vurgu lamaya çalışıyorum her kezınde Izleyenlenn bır bolumu kıtapla rın adlarını not alıyor ya, bılmı yorıım artık okuyup bunlardan yararlanıyor m u 3 Oyunu bılmeyen, yazmaya gı rışmemelı benue, hele ışlevını de bılmıyorsa oyunun, bulaşma malı bıle bu ışe1 Oyunun da buyunun de ken dını somut olarak gozler onune serdığı bır "olçut sanat" ıse tı yatro kuşkusuz 1 Ustelık ınsanla yapılan tster yazar olıın, ıstcr okur, takılın bu gucun peşıne 1 Evet oyun başjuyor1 • SAYFA 23 O deneklı tıvatıolaı per dcleımı 1 Lkım de açi yoı gcneklc Dcvlct yatuımı alaıak yarı odcntklı halc gclen topluluklaı yaıdını açıklamasına mıklarına bağlı olarak aralık, hatta ocak aylaıına dek uzatabılıyor seyıruı sıylu bııluşmayı Otckılcryanı hıçbıı odeneğe sahıp olmayan lar, kendı yağı tu/uyla kavıulan topluluklaı ne zaman açiyoı perdelerıni' 1 Bunu yanıtlayabıl mck guç ne var kı bu yolunıı bulup bu topluluklar d,ı seyırcı ye ulaşabılıyoı tum guçluklere karşın tşte o zaman buyu başlıyor kı, gorulmeye duğer bır şenlık bıı 1 Lvet hanınıufcndılcı, beyefendı ler tıyatro bır ıkı gune kalma/ perdulurını açıyor, elı kulağın da' "Kıtaplar Adası"nı ızleyenler, arada bır tıyatroya go/ atmadan yapamadığınıı bılır Yanı sıra oyuna, dramaya yer verdığımı, bunların çocuğıın gelışımme katkısına, yaratıcı ınsan anlağıy la, sanatla ılışkisıne değındığımı anımsaı heı halde So/gelımı Johan Huı/ınga'nın Homo Ludens (Oyııncu Insan) O/demıı Nutku nun Oyun ve Çocıık, Metın And'ın Oyun ve Bugu haşlıklı kıt ıplaı ına değın mıştım oncekı haltalaıın bırın de Ancak And ın Oyun ve Bugu / Turk Kulturunde Oyun Kavramı (YKY gcnışktılmış ıkınu basım 2003) adlı yapıtın dan şoyk gonlumee so/ udeme mıştını cloğrusıı Bu hatta Metın And ın, ala nında yalnız ulkcmızde değıl tum dıınyada onemlı yapıtlar aıasında sayılması gereken Oyun ve Bugu sunden soz et menın tam ÜA sırası sanııım On yıllardır aranan Oyun ve Bugu'nıın, ustelık gozden geçı rılmış olaıak yenıden yayımlanı şını sevmçle karşılamamız gere kıyor And, yapıtının ancak yır mı doku/ yıl sonra yayımlana bılmesının geıekçesını şoyle açıklıyor "Eskı metnın aynen basılmasına gonlıım clvcrmıyor du ( ) Bu eskı metnın ıçıne gır mek bana kıtabı yenıden yaz makla eşdeğerdı ( ) Bunun uzerıne bır ço/um buldum, Ya pı Krudı Yayınlaıı da bu çozu mu kabul ettı I skı kıtaplarımın yenı baskılarında eskı metın ay nen basılacak kıtaba gırnıesını ıstudığım konulaı ıse ek bolum lerde yer alacaktı " (9) Oyleyse okur olarak şanslıyız, aynı taşla ıkı kuş vııruyoruz, Öyun ve Bugu'ye yenıden kavuşurkcn yanı sıra gelıştırılmış bır Metın And ın "Oyun ve Bugu'sü gözden geclrllmls olarak yenlden yayımlandı tık oyunlarının buyuk bır ço g'unlug'unun eskı bolluk torenle rının kalıntıları olduğunu' vıır gulayan "bızden oncekı uygar lıkların mıtologyasının ve rıtuel lerının o/ellıklc bolluk torenle rının bugun Anadolu koylusun ce dramatık oyunlarda nasıl ya şatıldığına" dcgıncn And oyun lardakı sagaltıcı yanla bunun ı^ levsellığı u/erınde ozellıkle du rııyor Anadolu oyunlarına geçerken, bunda O t a Asya ekınının etkı sıne bu arada elbette < ja m a n ' 1 A a da yer açıyor Metın And, yapı tında Bunagore, "Şamanlık es nmc yoluyla somut sonuçlar al C U M H U R İ Y E T K İ T A P