Katalog

CUMA BOYNUKARA O nce Brecht'ın "Rütün Oyunlan "nı biiyiik bır özveri ilc arr arda dilimize kazandııan MitosBoyııt Yayınevi, özlcmle hcklcncn "Bütiin Şiirleri'ni de yayımlamaya başladı. Toplamı beş cilr olaıı şiirlerin 2. Cıldı, Yılmaz Onay'ın çevirisiyleclinıizde.l') Bıı nltte Brccht'in 19381956 arası şiir deılemeleri yer alıyor. Gerck kuraıııuu, gcrck.se oyunlarını her parça bölük yaymlardaıı güçlükle tanıma ya ve degcrlendimıeve çalıştıg'ıımz biiyük ya/anıı nibayet toplıı yapıtlarına ilk kez kavuşmak ayn biı heyecan verıvordıı. Şımdi şıirlerınc dc yalnı/ca küçük seçkıler nalınde ulaşabılıyorduk. Ilangilcıi oyıınlarıyla haglantılıdır, hangılerı salt şür olaıak ya/.ıl nuştır, aradakı yakınlıklar, ayrınılar ııclcıdir, çok belli olmuyordıı açıkçası. Oysa bu ya ymda tünı bağlantılarla ve biitiınliik ıçmdc, örneğınbirdc "açıklamalar" bölümündeşıirlerin yazılış tarinçelcriyle, yayııı seriiven leriyle, hatta "satır açıklamalan "na varana dck "pcrde arkası "yla vcrılmisj olınası, geç mışlen bcri buı uklugunu dııydıığumuz eksık tııgiaları bir bir yerine otıırtuyor. Biraz da bıı tiir eksikliklcr yü/ünden degil mivdı o verimsiz ve alrı boş tartışmalarıınız? Işte nıhayet şiirleriyle de Brecht yaratıcılıgının derııı vc saydaın ınimarisinin içine girebilir oldıık. Bıı arada arkakapakta " Isviçre Hastanesı"nin adını gördüm. Bövlesineözverili hizmetlere vapılan sponsorlııkları da oku yucumuz takdir edeccktır. Brccht'in, tiim escrlerınde kuramıvla da baölaııtlllolaıak hepsorunlarıelealdığını, onlanödünsüzceheryönüyleişledigini.buıııınla cl.ı yetınmcvip scyirci, okuyucıı ya cla her çeşit ızleyıeı olarak bızi dc bu işe kat nıak için süıekli vönrem aravıp geliştirdigl nı fark ediyoıduk. Ama kinıı zaman bırkur.ım ciinılesıııı hülüuündcn ayırıp katı ayet halıne getırdigımiz oluyoıdu. Şinuli bıı şıirler dldinın çevınsmi şair olan bir sanatçı mı/ degil de bir tıyatro adamımız yapınış olunca, oııuııla sövleşıye gırmek biitıin bu açılardan tamanılayıeı oldıı benim ıçın. Çünkii Brcchl söz konusıı oldıı nııı bizle ı in ilk aklına gelcn hcp Yılmaz ünay olmuş tıır. ()ınııı oyıın çevmlerini biliyoruz, salı nelemelcrini biliyoruz, ama biitünüyle şiir çevirilerini okumak çok başka bir etki ııyandırıyor. Kcndisinc önce bıı soruyıı yönelterek başlıyonım söyleşiye: Yılmaz Onay'la Brecht'in "Bütün Şiirleri" üzerine Brecht'le yıllardır haşır neşjrim" /T/y/w ()nay, sizm gerekynr/dijindage \ rck ytırtıçıtıde yıllardır yaptıg'ınız li ~\^J yeitro çalı^malarını ve yayınlarını yakından ızlcycrı bir genç meslektaşımzım. Bıı kez Hnrh/'/cn salt şiir çevirisı yapmanız ilk hcrhahlc, dcjtıl mı? Kver. Ama Brccht'in şihlerinden çeviri yapınam ilk degıl. ()vlcolsayapanıazdnn da zalcn. Brecht'in şıirlerivlc vıllardır ha^ır ne sirinı ben, yayınıladıklaıım ıçındc hcp ^iirleri dc var ('*•'•). lilbetlf, hcr şcy bır yatıa, oyıtnlarındakı vorıım ştirkılanm çet'irJımz... Dogrıı. Brechr'in oyıınlanndaki yorıını şarkılarıııın da her biri basjlı başına şiirdiı, degıl mir1 Üstelik hem şiiısel diizeyinden vc zevkinden ııdün vcııncyen, hem de scyircinin ilk dııyuşta kavrayaca^ı açıklıkta ve çar pıcılıkta şiirler. (^.iinkii tıyatro scyircisiniıı, şi ir okuyiKiısıı gibi savralar üstünde istcdiği gıbi durına, gcrcginJe döniip rekrar okuma olanagı yok. Şiirin böylcsini yazabılmck idn Brecht gıbı hem tivatronun, hem edebiyatın usrası olmak gerekıyor. Ccvınnvk dc bır tı kadar zordtır hcrhal dc' Evct, tabii. Bir dize iein giinlerinizi harcadığınız oluyor. Dalıası, Brecht'in oyıınlarındaki yomm şarkılarının klusikleşmiş besteleri de var ("Tıyatro Çalışması'nda nota lan da var hatra, canınızın istcdigi gibi cevi rebilir misiniz?) Kaldı ki Brecht'in mirasçıları haklı olarak oynanışlarda o bestelerin kııllanılmasını ijart koşuyorlar. ()yle olunca o şiirlerin çcvirisindc, yalnız aıılam, üslup ve giizellik sadakati bilc yetmiyor, var olan besteye prozodik ııygıınluk da gerckiyor, ya ni dizeleriıı hecelere varana dck uyguıılugu bir yaııa, ^iiriıı orijinalindeki gibi, anlam vurgıısııyla muzik vurgusıınun çakışması da gcrekiyor ve ancak bunlara ııygun çevirirseniz SAYFA 14 o .'(iir salr okıınıışta da gu/cllıgınden bır ,'jey yitirmeyebiliyor. Bır ornck vcrcyim isterse niz. Hem i^te bıı örnek yııkarıda bclirttiğim gibi bu kitapta yer almayan ama daha oııcc "Brecht'le Yasamak" adıyla vayımladiğım "(,'.alışma Ciünlügü "ndc Brecht'in Amcrıka iüıgüniindeki 4.9.4 i güıılü notuııda adı geç tigi için ek bir dipnotla vcrdiğim ceviri. Brecht, notuııda şunları yazmüj: "Alfrcd Kreymborg Schwcyk'i lngılizccyc ccvirdi. üyunda hâlâ Moldaıı şarkısı eksik. Tuhaf, o şarkıyı yazamıyorıım bir türlii. Içerik elımdc, dizeler elimde, ama bütünündcn bir şey cıkııııyor. Zaman zaman, yctcneksizlerin can çekışmesi gibi bir ^eyler çakıyor icinmde ". (Jysa Brecht'in sürgünde vazarken DU kadar acı ccktığı o şıir, şimdi "Schvveyk Ikınci I )iinya Savaşı "nda oyunıınun içindc. Şımdi Brcclıt'in boylesıne sıkıntıyla incc elcvıp sık dokudugıı o ^arkıyı, ömeğın halk tiirkiisii formuııun bile lıakkını vemıcden çevirirseniz, oyıında anlaşılmaz t)lııyor diipcdiiz. Çiinkü ancak o iislupla sahnede Çek mcyhaııcci kadınının Nazi zulmünc karşı söylcyisjindc şiir ve miizik, et can kazanıyor. Bıına karşdık, oyun dı^ında salt şiir olarak okııyunca ıla "soyut" cvrcnsel degerini ve tadını korııyor. Snbı, daha öncc Brecht ın bazı oyunlarını okııdtıjlfimnzdıi bizc hıruz kurıt nbı gclırdi, hclc jiırlerının urfnıuntık deyışlcrı &ıbı gcç/iğioltırdn Ama örncöin iizin oyıın çevırılcriniıı okııyunca hıç öylc ^ccmiyor, dahası, ;/ ır ccvirilcrırnzı okııyunca da \oylcdiklcrintzi daha tyi fark cdıyonım Öylc kı bıı şiirleri okıırkcn sabncdcn bır okuyııcıınun tıradını ızlıyonnııs &ıbı hnsetttm kcrıdımı Hunda tıyatroaı olmanızın payı var ıııı? Varherhalde. Brecht'in oyunlarını da, şi irlcrini de hakkıyla dile getırcbilmek icin nelcrin gercktifiini ben de bıı ışın mutfaĞında yıllar gccirdikce daha iyi anladım. C) kadar ki, tivatronun mutiagında ben, şiirolmayan tivatronun tıyatro da olamavacagını fark ettim. Antik dönemde oyun yazarına şair denmcsi bo^ıına degilmiş yani. Pckı sizı Brecht'in "bütün mrlcrı'nin cevımıne tcşvik eden esas güç de, onun oyunlarıyla ve tıyatro kuramıyla baglantımz mı acaba 'J I Iem öyle, hem dcgil. Çiinkü Brecht'in kuramı da, ağırlıkla tiyatro alanuıa ilişkin ol zarı zıvarct ctti mı sorıımlııiıığunu yerine İHIRTOl i getirmiş sayılıyor (yani sanat "özgiir" oldııöu için asla sorumlu ola maz, ama sanatçı en sahtece de olsa sorıını İ ii î u ,' lııluk dııyuyormuş gibi goriinürse yeter bu ikiyüzlii mantığa göre cğer sorumlulukla öz gürlük çelişivorsa bıı kez de sanat çının özpirlüfıı yok edilmiş oluyor, ama kimııı uınurıındar') Oysa orncgin Brccht'in unuırıında ışte, çiinkü "gerçekçi sanat mücadeleci sanattır" ve böylesi ikiyüzlüliiklerlc de mücadclc etmek zorundadır Evet, elımızdekı kitapta tam da bu kıııııı da çok giizelbır yır var "Eskı Yeuı'ııın C,c<,ıdı". "Bir tepede dııruyordunı, baktım. Eskı geltyor, ama Yeııı \ııreiındc" dıyc haflıyor ,wır ilstünde "yenı koku^ma kokulan'yla bu "Eskı Yenı'nın biiyük tezahürat içindc gcçı $ım ımlatıyor vc "Eskı, boylecc ıler/edi, Yenı kılığırıa bürünruü^, ama za/er alayının içindc Ycni'yi siirüklcnıek/c ve onu Eskı dıyc \ıınmakta./ Yeni'nin elı kelepçeltydi " dıyc siirmakla birliktc, salt tiyatdürüyor. Erçek Yenı böyle sürüklenırken sahroya bağlı değil. lc Yeni'nin, yani "Eskı Yenı'nın "Cieçıdi"^öy /lah, bu nıe\eleyebıle bitiyor. ". . gökte yangırı kızıllıfy vardı, )araz gırelım ıı'olıır1 (îerfak pembai olarak bakıldı huna Vc: tştc Yeçektcn de brecht'in, k.uramını salt yazdıfcı oyıın nı geliyor, bııuda her jcv yenı, Yenı'ye selam durun, bızım gıbı yeni olıın, haykırışları dalarda uy&uladıfcını düha da iyı duyıılacaktı, eg"er bırlopçıı a/cşı giinı \ünmek, cksık bır yaklabürtih ii her j evı ha sltrnıa saydı". Bn cht in bu )im olarak kaıymıza çıkrada iözünii elti^i topçtı ateşı, o dönemde tı hep. Ama öylc dctıl tkmci Dünya Savay'nın ha<./ayıs gıınıbürtııDıyebıhrız kı her tünlen sii, bııgiin yıııc ayııı $cy o/aaık belkı ama kııyaratışında dıkkali çe k.en bır dıi^ttnsel ter/ıcl çükbırfarkla. Top ata,idcğ'ildclclevızyon ek ranındakı hırtakım liızepırıltıhırı ızleııcı ek xı var, bize tekrar gıbı gönc riime de her tekrarıu Vc bu şiirin bıçımı çok hırklı; duzya/ı şi kendı ıçinde haiımuzlıir, dedigiıniz biçinı. Yine de bövlcsınc klsa ğı ve bır sonrakine ha ve yoglın aıılalım içinde ne kadar çok katgımlılıpı var ve bunları manll yabancılastırmalar vaı, degil nıir' anlaınak ıçın yerine gö Evet, tşic \oylemck ıstcdıg'ını buydıı ()zclre birkaç kez gözden gelik/c de bu "yahancıla\tırma" kuramı Yalnız çırıııek gerekıyor. Elııııızdekı kıtaplü da, yaoyunlarında dciilyırlerındcdc ııygıılaıımı^ ı$ nı jiırlerınde dc bıı tentel yine dikkatı çekılc. Kenditııı bıldiın bılclı iilkcmızdc bıı k.urayor. mın adı geçerannı as/ıua ııygun dcrınlıkte tar Elbctte Çok kısaltarak söylcmek gere lışılmadı bır türlii Bıı kılap o turlışmayı da kirsc, Brccht'in tcmel davast gercckçiliktir. > tazeleyecekgıhıgörıınııyor. Nedcr\iniz'Bakın, "kuramı" demiyorum, "davası" diSevinirim, ne diyeyim.'' Bıı söyleşinin içi yorum özellıklc. Ayrıca hcmen "sosyalist ne sıgmaz clbette ama ısterscniz bir iki söz gerçekcilik " de demiyorunı, "geıçekdlik " lc kapı açayım. diyorum önce. Çiinkü Brecht'in tüm deney ve kuramlaruıı gerçekcilik davası yolunda Evet OrncVın "yabancıla^tırıııa" deyımı oluşturduĞunu düşünürsek daha doğru nin kendi\ı bile hep \og'uk bır etkı uyandırkavrayabiliriz sanıyorunı. 17.10.43 giinliı mıştır, irnanı \anattan sog'utan bırkıırıılukgı notunda: "Cîerçekçi saııat... gerçekçi duybı neredey.se.. mayı, gerçekçi düşünmcyi, gerçekçi eyle Oysa tam tersı olması gcrckir, bütün me meyi olanaklı kılar", diyor. Lukacs ilc gıri^ sele bııı ada. I latta bu vüzden surekli başka tifi gerçekcilik taıtı^masında da "Sosyalist dcyimler kullanıldı, önerıldı, "dıkkat çck(îerçckçilik üzerine" başlığı altında, önce mc", "yadırgatma ", vb. Bir defa, aktıf bır "... eser ya da gösterim, sosyalistçe mi ve geruygulama olan "yabancılaştırnıa" yöntemı çekçi mi, boyle konmalıdır ölçiit", dedikren ile Marksizmın "yabancılaşma ' kavramı ör sonı a bırınci maddcyı şöylc koymuş. "Ger neğin, insanın kcndi cmcğine vabancılasma çckçi sanat, mücadeleci sanattır. Gerçekü sı gibi pasif bır reallte arasında sözcük ben ğc vc devindiıici güçlerc ilişkin, insanlığın zerliğüıden başka hiçbirbaglantı yoktıır. Ya gcrçek çıkarlarıyla çelişen yanlış görüşlcrc bancılaştırma, alışıp gittiginız, bu hep böykarşı gerçekçi sanat, sonıına kadar miicadeledir zaten diye bir ilüzyon içinde kendıni/.i le verir." f Içiincü madde şöyle: "Gerçekçi kaptırdığınız bır olguya bir an için o alışnıış sanatçılar, olıışma ve geçip gitnıc durıunlalıktan, o ilüzyondan kurtulııp yabancı bir rını vıırgularlar. I üm eserlerinde tarihsel gözle bakabilmenizi sağlamaktıı. Dolayısıy diişiinürlcr". Göriildiiğü gibi tcmel olan la bakışmızı soğııtnıak, ilgı yoğıınlu^uııu/ıı hep gerçekcilik; yani sosyalist gerçekcilik koparmak gibi kolaycılıklaı ın tam tersine de zaten gerçckten gerçekçi olnıanın vardırve tabii çok daha zor olarak iki kat daha yo dıgı a^anıa. Nitekim o dcyime yedinci madgun bir ilgiyle bakmanızı saglamak içındir dcdc gcçerek örneğın sekizinci nıaddede yabancılaştırma. Bunıın için, de^il izlcdigi şöylc diyor Brecht: "Sosyalist gcrçekçi sanizden sizi soğııtmak, tam tersine kat kaı danatçıların, yalnızca ele aldıkları konıılara ha zevkle izleıneııizi sağlayacak bııluşlar, ın değil, seslendikleri izleyici toplulııguna da celikler, ustalıklar gcrekir. Daha da önemligerçekçi bir yaklaşımları varuır ". si.kendinızikaptırmanızahiçbir zaman izıiı verilmeyecek clıyc bır kural yok... Demek ki sanatçı, eserleri, eserlerin içer Evet ya! Neredeyse ızleyıcının gözyay, diöi, biçimi ve i^lcvi evet, işlevi dahil, bıı aHız dolıısıı kahkahıısı yauıktır gıbı katı kııçok önemlı, bıınların hcpsi diyalektik bir rallara götürüldü zaman zaman. bütün oluyor. Ve iştc omeöin bugün insan Yalnız bizde değil, Brecht'in kendi dölıguı başına yeniden bela olarak gclcn küre neminde de böylc yanlış anlanıalar olmıış, selkapitaüst savaşa karşı mücadelede Brecht tartışılmış. ()rneğin sanatta dııygııyasak, yıu hayatta olmadığı için eyleme katılamazken, nızca akıl var gibi kalıplara ındirgenmiş. bir bıldiriyc imza da atamazken, (bu ciltteBunların hcpsinin altında işin kolayına kaçki pek çok şiir dc) şıı kadar yıl sonra bile yima yatıyor. Gercği kadar ve geregi gıbi ilüznt en açık bir bildiriden çok daha güçlü bir yon yaratma ustalıjiuıız yoksa, Brechr'ı bu etkiyle ayakta. Oysa edeDİyatın bugün dü acemiliğinizi onbas etmenin kılıh olarak kul şüriildüjü dıırumda bu bütünlük kasıtlıca lanamazsınız. Giizellik yoksa yabıuıcılaştır parçalanarak esetiere ve işlevine hiç bakılma da yapılamaz. Çiinkü Brecht'in yüııieıni, maz oldu; escrinde tam tersine ne gerici içesürckli ilüzyon kırma değıl zaten yaratamarikler ve ctkiler getiren bir sanatçı, ilerici bir dıgınız ilüzyonu kırmaktan da söz edetnez •" bildiriye imza attı nn veya hapisteki bir ya JBRI.C H I CUMHURİYET KİTAP SAYI 680