Katalog

'Savas satrancı nda bir sah Nur Özmel Akın'ın çalışmasının ana malzemesini Rauf Orbay'ın kişisel evrakı arasında bulunan ve ailesi aracılığı ile ulaşılan büyükelçilik dokümanları oluşturuyor. Bu dokümanlar ise şöyle sıralanabilir: şifre telgraflar, kişiye özel/gizli ya da açık telgrarlar, siyasi gelişmelerin yorumlandığı raporlar ve basın özetlerini içeren AnkaraLondra arası yazışmalar. FATMA ORAN urtuluş Savaşı'nda yer almış, başbakanlık yapmış ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kurulmasında önemli rol oynamış asker, siyaset ve devlet adamı Hüseyin Rauf Örbay'm, 1942 Mart ile 1944 Mart ayları arasında Londra'da büyükelçilik yaptığı dönemin incelendiği önemli oir yapıt, elimizdeki. Bu çalışmanın ana malzemesini Rauf Orbay'ın kişisel evrakı arasında bulunan ve ailesi aracılığı ile ulaşılan Büyükelçilik dokümanları oluşturmaktadır. Dokümanlar, çoğunluğu şifre telgraflar olmak üzere, kişiye özel/gizli ya da acık telgraflar ile siyasi gelişmelerin yorumlandığı raporlar ve basın özetlerini içeren AnkaraLondra arası yazışmalardır. flcinci Dünya Savaşı'nda Türkiye'nin izlediği dış politikayı araştıran ve sayıları çok fazla olmayan çalışmalar, Türkiye'nin DU savaşın dışında kalmasının bir başan olduğu noktasında birleşmektedirler. Bu çakşmada LondraAnkara yazışmalannı kapsayan 27 Şubat 1942'de ve 1 Eylül 1943 tarihleri arasındaki belgeler esas alınarak, Türkiye Cumhuriyeti'nin savaş dısı kalma başansında, Rauf Orbay'ın büyükelçiliğinin etkileri ve katkıları araştırılmaya çalışılmışur. Çalışma ile ilgili tüm sorumluluk Nur Özmel Akın'a aittir. Lisans öğrenimini Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde tamamladıktan sonra Boğaziçi Üniversitesi'nde vüksek lisans ve doktora yapan ve halen DU üniversitede Türkiye Cumhuriyeti Tarihi alanında öğretim görevlisi olarak çalışan Nur Özmel Akın, 1960 tstanbul doğumludur. Nur ÖztnelAkın'dan "Rauf Orbay'm Londra Büyükelçiliği" K Trablusgarp Valiüği ve Heyeti Ayan üyeliği yapmış MuzafferPaşa'nın oğluydu Hüseyin Rauf Orbay. Trablusgarp Askeri Rüşdiyesi'ni, sonradan Deniz Harp Okulu olan Bahriye Mektebi'ni ve Münendishanei Bahrii Hümayun'u bitirerek Osmanlı Donanması'na katıldı. Yemen harekâtında ve 1908 Sisam harekâtının bastınlmasında görev aldı. 1909'da Tuna Uluslararası Suyolu Komisyonu'nda Osmanlı temsilcisi olarak bulundu. Trablusgarp Savaşı'na (191112) katıldı. Balkan Savaşı nda Hamidiye kruvazörüyle Karadeniz ve Akdeniz'de düzenlediği vurkaç baskınlarıyla ün kazandı ve deniz savaşlarındaki başarılarından ötürü Hamidiye Kahramanı olarak anılmaya başladı. Birinci Dünya Savaşı'nda (19141918) Afganistan'ın Osmanlı devleti yanında yer alması için olağanüstü temsilci olarak Kâbil'e gönderilen Örbay, görevini tamamlayamadan, Enver Paşa tarafından Genel Iran Cephesi Komutanlığı'na atandı. Istanbul'a döndüğünde kaymakamlığa (yarbay) yükseltildi ve Bahriye Nezareti Erkânı Harbiye Reisliği'ne getirildi. Türk ve Rus tutsakların değişimi amacıyla 1917'de Danimarka'da topfanan komisyonda, miralay (albay) rütbesiyle Türk delegasyonuna baskanlık etti. BrestLitovsk Konferansı'nda SAYFA 10 HamUyeKahnman (1918) Osmanlı delegesi olarak bulundu. 14 Ekinı 1918'de kurulan Ahmed Izzet Pasa hükümetinde bahriye nazırı olarak görev aldı. Mondros Mütarekesi'ni (30 Ekim 1918) imzalayan Osmanlı delegasyonunun başkanlığını yürüttü. Rauf Orbay ve Churchlll bir gezide. Kltabın yazarı Nur özmel Akın (altta). Askerlikten Mayıs 1919'da ayrılan Hüseyin Rauf, Mus1942'de tafa Kemal'in ardından Anadolu'ya geçti. Londra BüyüAmasya Tamimi'nin (21 Haziran 1919) hakelçiliği'ne zırlanmasına katkıda bulundu. Erzurum atandıysa da VMansevar HşM Kongresi'nde (23 Temmuz 7 Ağustos bakanlıkla anDeğinilmesi gereken bir başka husus, gö1919) Heyeti Temsiliye'ye seçildi. Sıvas laşmazlığa dürünürde "Hariciye'nin keşmekeşi" olarak Kongresi'nde (411 Eylül 1919)başkanyarşerek 1944'te belirlencn, Orbay'ın görevini bırakmasına dımcılığını üstlendi. 12 Ocak 1920'de topgörevinden ve yol açan nedendir. Bu noktada dönemin iç lanan son Meclisi Mebusan'a Sıvas mebudevlet mepolitık koşullannı göz önünde tutmak gesu olarak katıldı. Medis'te Anadolu ve Rumurluğundan rekiyor. Kuşkusuz, tek parti ile yönetilen meli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adına Feaynldı. Türkiye'de iç politikada olduğu giti dış polahı Vatan Grubu'nu kurdu. Sıvas KongIsmet Inölitika kararlarının da aynı merkezde alındıresi kararlarının ana hatlanyla yer aldığı Minü'nün yeni ğının farkında olmakla birlikte Orbay, ansakı Milli'nin kabul edilmesinde büyük rol bir parti kurIamlı bir şekilde, bakanlığın tek sorumlusu oynadı. 16 Mart Baskını (1920) sonrasında ma önerisini olarak Dışişleri Bakanı'nı göstermiştir. Büîngiliz işgal kuvvetlerince tutuklanarak geri çevirerek yükelçilikten ayrıldıktan sonra kendisine Malta'ya sürüldü. yaşamının geri kalan bölümünü siyasetten yapılan bir muhalefet partisi kurma teklifiuzâk geçiren Hüseyin Rauf Orbay'ın Londni reddetme nedeninden de anlaşılacağı giSerteleftiritor ra'yaljüyükelçi olarak gönderildiği 1942 bi Orbay, siyasi hayatta iktidarın karşısında Lord Curzon'un yeğeni Binbaşı Rawlinyılı başlarında da, Dünya Savaşı bütün cepdeğil, uygulamaların hepsine katılmasa da, son'la değiştirilerek 16 Mart 1921'de serhelerde yoğun olarak sürmektedir. Türkiiçinde ounayı yeğlemektedir. Ancak uzun best bırakıldıktan sonra 11 Kasım'da Anye, savaşın Daşından sonuna kadar, birbirvadede bu tercıhinin gerçekleşmesi ihtimakara Vagiden Hüseyin Rauf, Sıvas mebusu leriyle harp halinde olan devletlerle siyasi linin hayli zayıf olduğunun bilincindedir. olarak TBMM'ye katıldı ve nafıa (bayındırve ticari iüşkilerini, bazı aksamalark da ol1939 yüındaki mebusıuk teklifini fırka dışı lık işleri) vekilliğine getirildi. 21 Kasım'da sa sürdürebilmek, birbirlerinin düşmanı olmak kaydıyla kabul etmesi, Halk PartiTBMM Başkan Yardımcıbğı'na seçildikten olan devletlerle tek başına iyi geçinebilmek si'ne olan küskünlüğünün sürdüğünü, parsonra her iki görevi birlikte yürüttü. 12 için olağanüstü bir çaba göstermiştir. Dıs ti hakkındaki görüşlerinin değişmediğini Temmuz 1922 de başvekillik (başbakan) politikasındaki savaşın dijinda kalma temel gösteriyor. görevini üstlendi. Bu görevdeyken başlaesası gereği, Mihver ve Müttefik kanat ile yan Lozan Banş Konferansı'nın (192223) Londra Büyükelçiliği'nden ayrıldıktan dengeli ilişkiler kurmaya dikkat etmiştir. ön hazırlıklannı yönetti. Medis'te Mustafa sonra Washington Büyükelçisi olmayı ve Bu denge politikasına itirazı olan MüttefikKemal'e karşı muhalefeti oluşturan Ikinci Inönü'nün kendisine bir munalefet partisi ler, Türkiye'nin Almanya ile üişki halinde Grup içinde yer aldığından ve Ismet Paşa kurması için yaptığı teklifi reddetmesi de olmasına, Mihver tarafına geçme tehükesi (înönü) ile anlaşmazlığa düştüğünden 4 bunu kolayca açıkEyor. taşıdığı gerekçesiyle tepki göstermişlerdir. Ağustos 1923'te görevinden aynldı. Kişisel iradesine göre Orbay, memleketin Başlangıçta en büyük kaygılan, Türkiye'nin Orbay, halifeliğin kaldınlmasmın günsıkısık zamanlarında kendisine ihtiyaç duAlman ordusuna topraklanndan geçis izni demde olduğu gunlerde Istanbul'da Haliyulauğu için Londra görevini kabul etmişvermesi olmuştur. Bu nedenle TürkAlman fe Abdülmecid Efendi ile görüştüğü için tir. Bu saptama, anılarında ön plana çıkar ilişkileri yakından takip edilmiştir. Krom sert eleştirilere hedef oldu. Halk Fırkadığı vatansever kişiliği ile de örtüşmektedir. sorunu bunun en belirgin örneği olmuştur. sı'ndan (sonradan Cumhuriyet Halk PartiBövlece o, devlet adamlığında buruk tecrüsi) aynlan mebuslarla birlikte TpCF'yi kurbeleri olan birinin, dönemin aktif siyasal Savaş sonrası poltikalar du (17 Kasım 1924). seçkinlerinden olmasa dahi, ülkenin yükTürkiye menfaatı gereği Almanlarla ilissek çıkarlan söz konusu olduğunda, gayri Kâzım Karabekir'in başkanlığını, AÜ Fukilerini sürdürürken, Müttefik tarafını da siyasi bir misyonu da üstlenebileceğini bir at Paşa'nın da (Cebesoy) genel sekreterliğiyatıstırma yoluna sık sık başvurmuştur. bakıma işpat etmiş olmaktadır. ni üstlendiği TpCF, TBMM'de etkili bir Kuşkusuz bu noktada Hüseyin Rauf Orgrup oluşturarak Ismet Paşa'yı başvekillikRauf Orbay'ın Londra Büyükelçiliği, bay'a önemli görevler düşmüş, Orbay da ten çekilmeye zorladı. Ama çok geçmeden kapsamh bir giriş yazısıyla birlikte Örbay diplomatik misyonunu bu anlamda yerinŞeyh Said Ayaklanması'nın (1925) kışkırtıgöreve başladığı sıralarda savaşın Londra'dan de kullanmıştır. Cîörevi boyunca, özellikle cıları arasında gösterilerek 3 Haziran görünümü/ Ingiltere 'nin dıs politikası/ Mos de savaş sonrası politikalann dile getirildi1925'te kapatıldı. Baskıların yoğunlaştığı iova görüsmelertMıstr çiKarması strasmda ği sıralarda, aşağıdaki sözlerini değişik şebu dönemde tedavi amacıyla Avusturya'ya savaşın genel durumu/ Türklngiliz ıliskilelcillerde ve sıkça kullanmıştır: giden Hüseyin Rauf Örbay, Haziran "Biz bitaraf aeğiliz, Ingitızlerin müttefiki ri/ Sovyetler Birliği ve Türkiye/ Savasdtsı 1926'da Izmir Suikastı girişimiyle ilgili göyiz. Bugünkü vaziyetimizle müttefikimizle Türkiye/ Türk Dısisleri BakanlığtLondra rülerek gıyapta yargılandı ve on yıl ağır haanlaşarak kendilerinin de en yüksek merte Büyükelçiliği ilişkileri Orbay'ın istifası/Sopis cezasına çarptırıldı. Uzun süre vurtdıbe selametini, Yaktn ve Orta Şark'la bugü nuç/ Kaynakça/ Belgeler ve fotoğraflar'dan şında kaldıktan sonra 1935'te Türkiye'ye ne kadar vaziyetlerini kurtaran ve en nafı oluşan, yakın tarihimize ışık tutacak nitelikdöndü ve Ali Fuad Cebesoy aracılığıyla Ataolan ittifaktmız icabatını en yüksek ve mü te önemli bir yapıttır. Ilgilenenlere öneritürk tarafından Ankara'ya çağrılaı. Haki essır bir tarzda temin eden yol üzerindeyiz." riz. kındaki suçlamanın kaldınlmaması üzerine (Bu yazının bazırlanmastnda Nur Özmel Cumhurbaşkanı Ismet Inönü Aralık yeniden Istanbul'a dönen Hüseyin Rauf Akın'ın arasttrması ve AnaBritannica'dan 1943'te Kahire'den müttefik liderlerle bir Orbay'ın, Ismet Inönü'nün cumhurbaşkayararlandım. F. O.) araya geldikten üç ay kadar sonra ve Türnı olmasından sonra, cezalandırılmasının kiye'nin savaşa girmesinin hayli yakın olduadli bir hata olduğu sonucuna varıldı. ğu bir dönemde Orbay, Londra'daki göreRauf Orbay'ın Londra Büyükelçiliği/ 1939'da Kastamonu milletvekili seçildi. vinden aynlmak üzere Ankara'ya gelmiştir. Nur Özmel Akm/Bağlam Yayınları/272 s. C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 539 Ankara'da Inönü ve Fevzi Çakmak, Kâzım Orbay, Saracoğlu ve Menemencioğlu'nun hazır bulunduğu ve savaşa girme konusunun tartısıldığı bir toplantıaa, Ingilizlerin vaat ettikleri silah yardımını yapmadıklannı, bu nedenle savaşa girilmemesi gerektiğini, hazırkksız savaşa girmenin Balkan Harbı'nde olduğu gibi felaketle sonuçlanabileceğini söylemiştir. Bu görüşmeden sonra savaşa girilmeyeceğine dair verilen kararda Orbay'ın katkısı olduğu kesindir. Ancak bu durum Türkiye'ye sadece biraz daha zaman kazandırmıştır. Müttefikler Türkiye'nin savaş sonu dünya düzenine yönelik endişelerini yerinde kullanmışlar ve 1944 yılı içinde Türkiye'ye karşı uyguladıklan yalnız htrakma politikası ile bunun bir örneğini vermişlerdir. Orbay Londra'da kendısine ulaşan her türlü bilgiyi kendi yorum ve değerlendirmeleriyle birükte Ankara'ya iletmiştir. Burada, Müttefiklerin TürkAlman ilişkilerinden dolayı sertleşen tutumlannın ilerde kesinleşecek ortak Dİr tavnn habercisi olduğuna iüşkin görüşlerine yeniden değinmek gerekiyor. 1942 yılı Haziran ayında, krom karşılığı Almanlardan sağlanan askeri malzemeîere, ilerde kendilerine karşı kullanılacağı iddiasıyla Rusların tepki göstermeleri üzerine Ingilizler, Ruslara bu konuda bir teminat verılmesini istemişlerdir. Orbay, Ingilizlerin bu taleplerinin "... münasıp göreceklen tlkfırsatta Ruslarla birlikte, Almanlarla katı münasebet teklifine..." kadar ulaşabileceğine, hatta Türkiye'nin savaşa katılması için IngilizRus ve belki de Amerikan üçlü teklifleri ile karşılaşılabileceğine Ankara'nın dikkatini çekmiştir.