Katalog

Tanzimat I'de yer alan makalelerin büyük ölçüde özgün birer çalışma olduğunu vurgulamak gerek. Yazarlar, birinci el kaynaklara başvurmuşlar. Nitekim kitapta yer alan incelemeler, Tanzimat üzerine daha sonra apılan araştırmalarda sık sık ullanılmıştır ve hâlâ kullanılraakta. Yazıları burada yer alan yazarlann çoğunun Cumhuriyet dönemi Türkiyesi'nde kendi alanlarında uzmanlaşmış ve büyük başarı kazanmış bilim adamları olduğunu belirtmek gerek. ZEKİ ARIKAN Atatürk'ün ölümiinden kısa bir süre sonra Maarif Vekilliği'ne atanan (28 Aralık 1938) I lasanÂli Yücel, Türk eğitim ve kültiir tarihinde seçkin bir yer tutmaktadır. Bakanhk görevine başlar başlamaz çok geniş ve ayrıntılı projelerin hazırlığına girişen Yücel'in tasardarı arasında "Garplılaşma davamıza" bir açıklık getirmek de vardı. "Garphlaşma'' sorununu tarihsel süreç içinde yerli yerine oturtan düşünürlerimizin başında şüphesiz HasanÂli Yücel gelmektedir. Yücel, bu konuda düşünmekle kalmadı, aynı zamanda Batı'ya yaklaşmamızı, Batı ile bütünlcşmemizi hızlandıran ve bir Türk Rönesansı'nın temellerini atan görevi de yerine getirdi. Onun, Türk yenileşme tarihinin önemli bir aşaması olan Tanzimat konusunda gösterdiği titizlik ve duyarlılık, bu harekete bakışımızdaki yanılgının düzeltihnesine önemli bir katkıda Dulunmuştur. Neden? Çünkü Tanzimat'ın uzun süre ülkemizde, Türkiye'yi kapitalist ve emperyalist Batı'nın bir sömürge alanı durumuna getiren, Beyoğlu'noaki yabancı elçilerin bize zorla kabul ettirdikleri bir reformlar "paketi", bir "reçete" olduğu tezi işlendi. Atatürk'ün Izmir Iktisat Kongresi'ni açarken (17 Şubat 1923) yaptığı ve iktisat tarihimizin çok önemli bir bireşimini vapan konuşması bu açıdan oldukça dikkat çekkidir. Atatürk şöyle diyordu: "Arkadaşlar, Tavsif ettiğim noktada artık Osmanlı Devletı hakıkatte ve fiilen mahrumı htıklal hale getirilmijti. Bır devlet ki tebastna koydutiu vergıyi ecnebilere koyamaz, bır devlet ki gümrüklerı tçtn rüsum muamelesi ve saire tanzimi bakkından men edılir; bir devlet ki ecnebıler üzerinde hakkt kazasım tatbıkten mahrumdur. O devlete müstakil denemez... Mazide Tanzimat devnnden sonra ecnebi sermayesı mustesna bir mevkıye malikti; devletler ve hükümet, ecnebi sermayesinin jandarmalıg'ından başka bırşeyyapmamtştır..." Dönemin Iktisat Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) da Gazi Mustafa Kemal Paşa ile aynı dili konuşuyordu: "Zahıren memfeket bızımdı. Fakat hakıkatte Türkiye ıkttsaden bizden ziyade ecnebtlenn memleketi, bir müstemlekesi idi." Bu yaklaşımlarda şimdiki tarihçiliğimizin küreselleşme bağlamındaki zorlamalarına karşın elbette gerçek payı vardı. Daha açık bir deyimle, Tanzimat ekonomik ve ticari yönden ülkeyi dışa bağınılı bir hale getirmiş, kapitülasyonların yıkıcı etkisi giderek artmış, sanayileşme çabaları da yabancı sermaye tarafından baltalanmıştır. Ne var ki bütün bunlar dile getirilirken madalyonun öbür yüziine bakmak pek kimsenin aklına gelmiyordu. O da Tanzimat'ın Türk çağdaşlaşSAYFA 14 ilk kez 1940 yılında Milli Eğitim Bakanhğı tarafından yayımlanrnıştî Tanzimat'ın tıpkıbasımı rak kabul edilmistir. Eser, 1026 sayfayı buluyor ve dönemle ilgili pek çok belgenin tıpkıbasımını ve resimleri de içeriyordu (3). Eserde yer alan araştırmaların kısa sürede hazırlandığını belirttik. Bununla birlikte buradaki makalelerin büyük ölçüde özgün birer çalışma olduğunu vurgulamak gerekir. Yazarlar, birinci el kaynaklara ve hatta arşiv belgelerine de başvurmuşlardır. Nitekim kitapta yer alan incelemeler, Tanzimat üzerine daha sonra yapılan araştırmalarda sık sık Kullanılmıştır ve hâlâ kullanılmaktadır. Yazılan burada yer alan yazarların çoğunun Cumhuriyet dönemi Türkiyesi'nde kendi alanlarında uzmanlaşmış ve büyük başarı kazanmış bilim adamları olduğunu belirtmek gerekir. Enver Ziya Karal, Yavuz Abadan, Hıfzı Veldet Velidedepğlu, Tahir Taner, Ömer Lütfi Barkan, Mükrimin Halil Yinanç, Cemil Bilsel, Sabri Batılılaşma yolundakl en önemli adımlardan blrl olan Tanzlmat Fermanının mlman Mustafa Reşlt Pasa Esat Siyayuşgil, Hilmi Ziya Üflcen vb. bunlardan birkaçıdır. Söz konusu eserlanıak için Türk Tarih Kurumu, Istanbul masındaki rolünü ortaya koymak ve de yer alan araştırmaların geniş eleştiri ve Üniversitesi, Ankara Dil ve Tarih Coğaçıklamaktı. Tanzimat döneminde yeni çözümlemesi de Ömer Lütfi Barkan tarafya fakültelerine 18 Mayıs 1939 tarihibır bürokratik yapının oluşturulması, bir rafından yapılmıştır (4). Bu bakımdan ni taşıyan resmi yazdan göndermiş buhukuk devletinin kurulması yolundaki eserde yer alan makalelerin kapsamına lunuyordu. Yücel bu yazıîarda şu nokta çabalar, medresenin bütün direnmesine yeniden eğilmenin gereksiz olduğuna üzerinde duruyordu: karşın eğitim alanında atılan adımlar hiç inanıyoruz. şüphesiz Türkiye'de veni bir zihniyet de"Turkiye'nin Garphlaşma tarihinde ğişimine ortam hazırlamıştır. Bütün bunebemmıyetlı bır dönüm noktası olan bu Prof. Şükrü Hanioğlu, Tanzimat l'i fan bilimsel bir yöntemle incelemek için vakanın bütün safhalart ile neticelerini Cumhuriyet sonrası tarihçiliğimizin gereken ortam ancak Cumhuriyet dönetuplu olarak gosteren orijinal vesıkalan ve "ideolojik" eserlerinden biri olarak deminde hazırlandı. Nitekim 1939 yılına bu devrin belli başlı şahsıyetlerine ait biğerlendirirken "yargılama" yaftasını yakadar Tanzimat ile ilgili araştırmalar olyografilen ıhtıva eden bir kitabtn ümverpıştırmaktadır (5). Ancak bize bu, Cumdukça sınırbydı. Engelhart'ın Türkiye ve sıtece hazırlanarak neşn faydalı görülnuriyet'in Tanzimat'ı sanık sandalyesine Tanzimat (1) kitabı bu konuda temel bir müstür" oturtarak yargılamasından çok, iki döbaşvuru kaynağı haline gelmişti. Abdurnem arasında Dİr karşılaştırma yapılmaYücel'in vurguladığı, dikkati çeken bir rahman Şeref'in bu dönemle ilgili makanokta da şuydu: " .bilhassa bazt makale sından başka bir şey değildir. Gerçekten leleri ve tutarlı çözümlemeleri elbette Tanzimat döneminde yapılan reformlalerin de eskt ıslahat teşebbüsleri ile Türönemli bir boşlu^u dolduruyordu (2). rın yetersizliği, başarısızlığı sık sık vurktye Cumhuriyetı'ntn ınkılap hamleleri Tanzimat dönemı için çok önemli bir arasında yaptlacak mukayeselere tahsisi gulanırken bunun yanında 15 yıl gibi kıkaynak olan Cevdet Pasa'nın Tezakır'i sa sürede elde edilen sonuçların öneminıfaydalı gürmekteyim." Bu konuya aşahenüz basılmamıştı. Tarin ders kitaplan ne işaret edilmektedir. Böyle bir karşılaşğıda yine döneceğiz. ve lise edebiyat kitaplarında verilen biltırmanm sözgelimi Osmanlı ImparatorSöz konusu kurumlarda çalışan bilim gilerin de bu çerçevede belirtilmesi geluğu'nu Avrupa'nın açık pazarı haline adamlarının lusa sayılabilecek bir zaman rekir. Işte bütün bunlardan ötürü Yücel, getiren 1838 OsmanlıIngiliz Antlasmadilimi içinde çalışmalarını bakanlığa 1939 yılında Tanzimat'ın 100. yıldönüsı ile kapitülasyonları toptan kaluıran gönderdıği anlaşılmaktadır. Yine anlamünü kalıcı bir eserle anmanın gerekli Lozan Antlaşması arasınua yapılmaktaşüdığına göre bu yazılar herhangi bir olduğunu kavradı: "3 Tesrtnisani (Kadır. Laik devlet konusunda Tanzimat'ın kongre, seminer ya da sempozyumda stm) 1939'da Tanzimat yüz yıltnt dolduiçine düştüğü ikileme dikkat çekilmektartışılmamış, doğrudan baskıya verilracaktt. Tahlile bugün de nıuhtaç olan yü miştir. Yazıların bir komisyon tarafından tedir. Tanzimat'ın ikili öğretiminin Tevrüme ve durmalar ile milli davamıztn mühidi Tedrisat Yasası ile nasıl bir çözüme değerlendirildifiine şüphe yoktur. Basıhim safhalarından bıri olan tarihımizin kavuştuğu üzerinde durulmaktadır. Bu mıDİten, otuz dört makalenin yer aldığı bu hamlesini düşünmek, anmak ve anatür karşuaştırmaları da son derece doğal bu anıtsal eser, Mtllı Şef Reisicumbur Israk düsünmek vazifemizdi"... diyen Yükarşılamak gerekir. Kaldı ki bu tür yakmet lnönü'ye Tanzimat'ın Yüzüncü Yılcel, bu konuda zaten çalışmış olması ge laşımlann Tanzimat l'in özüne, bilimsel dönümünde Türk îlminin ve Maarifinın reken bilim kurumlarımızın emeklerini kimliğine zarar vermediğini yinelemek Armağanı olarak sunulmuştur. Kitap ileyazıya dökmelerini istiyor ve bunu sağgerekir. riki yıDarda düşünülen bütünün bir parCUMHURİYET KİTAP SAYI 567 olmak Sası birinci bakımınan Tanzimat serisinin cildi ola