Katalog

Dimitrie Kantemip ve Türkler Kapak konusunun devamı. * " kişiliği, lstanburdagecirdiğigünleri, hele Osmanlı tariniylc ilgili yapıtı uzcrinde biraz şemalik kalan bir "tak dim" yazısı. Alexandre Dııtu ise 17341735 yıllarında N. Tindal'm Latinceden Ingilizceye aktardıgı ıınlıi tarihini tanıtıC nitelikte onsekiz saylalık bir incelemeM sini ve seçilen parçaları açıklayan, bıınların önemi üzerindc duran notlar (ss. 299 317); ayrıca, Canremır'ın oğlu Antioch'ıın "Cantemir'in yaşamı" adıallmdaki metni (ss. 285 298) eklcmiş. Dimitrie Cantemir'in bütün cserlerinin cksiksiz birbibliyograryası, ayrıca, 1973 Temmıızu'nagelinccye kadar, "Ulah Bcyi'nin yapıtları üzerine Romanya'da ve Romanya dışında yapılmış incelemeler verilmiş. Kısacası, DimitrieCantemir'in Osmanlı tarihi üzerindeki büyük yapıtını tanımak isteyenler, onun iizcrindc çalışacaklar için zcngin bir kaynak. Dimitrie Cantcmir ile ilgili incelcmc ve araştırmalar, yoğun çalışmalar, kendi yurciu Romanya'dagerçekleşmiştir. Romanya Bilimlcr Akademisi, üniversiteleri, bilim kuruluşları, bu arada merkezi Biikreş'te olan ve birkaç yıldı r başında deöer li bir tarihçimizin, Prof. Hafil tnalcık'ın bulunduğu(iüney Doğu Avrupa Incelenıeleri Derneği (ÂIESEE) Kantcrniroğlu ile ilgili yayımlar yapmışlar, bilımscl toplantılardüzenlemışler, buyıldönümünii her yönden değerli biçimde anmaya önem vermişlerdir. II Bıı anmanın anlamı üzerindc dünva ölçüsünde durulurken, zaınanının en kül türlü insanlarından birı olan Dimitrie Cantcmir'in XVIII. yüzyıl Avrupa'sında biiyiik ün sağlayan asıl yapıtının Osmanlı tarihiyle ilgili olduğunu, bu yüzden dc, özellikle ülkcmizi ilgilendirdiğini elbette unutamayız. XIX. yüzyıl tarihçilerinegelinceye kadar bu konuda tek kaynak, Incrementa atque decrementa aulae othomanicae başlığı altında, 1714 1716 yılla rı arasında, Latince olarak yazdığı veölümünden onbir yıl sonra (1734) oğlu An tioch Cantemir'in Londra'da Çarlık Rusr ıı H r ST OR Y o r Tiıt GROffTH or T mi O E C A Y n ı OTHMAN r AR T EMPIRE EMPlKE, Grovthrf the OTHMAN t * O M T II « Rapıof OTHMAN the Foundcr. TO IH f Rdgn of HAHOMET IV. T HAT li, Ftnmıhc Ye*r 1300,10 thcSicgcof f«aM,in 1683 r b t A T1 K. OlHITIItfl CâHTIVU, Mt PhlK* of JMUfctt*. T ıftı îı TfTlr""* *^" İMMS** ***** k Bfm. %KTIKDAL,M.A. Vkm<*Q~* O MıTııtuı I H M I M T l l t r A f ' l PfctMOT LOHDON' Dimitrie Cantemir'in 17141716 yıiian arasında, Latince olarak yazdığı ve ölumunden onblr yıl sonra (1734) oğlu Antloch cantemir'in Londra'da çarlık Rusya eiçliigi sırasında Inglllzceyeçevlrtlpyayımlattığı ve "OsmanlıImparatortuğu'nun yukseli$ ve cöküş tadhl". SAYFA 4 ya el(,iliği sırasında ve Ingilizce tanımamız için yeterli değil. ce'ye çevirtip yayımlattığı ve I lclc bizim tarihlerimiztie, uün "Osmanlı İmparatorluğu'nun olduğıı kadar bugün de, yazılan yiikseliş ve çökiiş tarihi" diye üç be^ satır, onun güçlü, evrendilimizde karşJayabileceğimiz sel kişiliğini ortaya koyacak dekitabıdır. gcrdc değil, hemen hepsi de o "Boğdan prensi"nin "şeceBu inccleme ile Osmanlı re"si, soyu sopu ile uğraşır: Devleti üzerine yazılmış ilk sisCengiz'in 2. kusaktan torunu tcmli calıjjmayı belli birülcüde olduğundan, Kırım Tatarlatanıtabiliısem. Dimitrie Canrı'ndan geldiğindcn söz edilir temir'i 300. doğum yıldönü ve sonunda bağımsızlık "sevmünde anmış olurum. Bu münasebetle, bugüne kadar ülke Osmanlı tmparator dası" ile "hainlik edip" Büyük Pctro'ya sığındığı oelirtilir; mizde Kantemiroğlu ile ilgili luğu'nun Yiikseliş yazdığı Osmanlı tarihinin bine yapıldıöını, neler yazıldığı ve Çökiiş Tarihi II rinci bölümünün "önemli" olnı da gözden gcçırebilir, bıın Cilt / Dimitri lar üzcrinde bir fıkir verebilir Kantcmır /Çcvircn: madığı, ikincisinin de yan tutÖzdemır Çobano&lu tuğu, daha doğrusu, bizi tutusem, bundan sonraki çalışma / C.umhurtyet cu, kayırıcı olmadığı, üzerine lar bakımından belki yararlı Kıtaplart/1044<: basıla basıla yazılır, söylenir, bir iij görmü^ olurum. ama bu bölümlerin neden bötlkın Dimitrie Cantemir'in yle oldıığu konusunda en azından birkaç kimliği üzerinde duralım ve iki yıl öncc, kelime yoktur, çüııkü (Cantemir'in tarihidoğumunun 300. yıldönüınündc, ne gi ni bulup okuyan, kendini sıkıntıya sokan bi nedenlerle, Birleşmış Milletlcr Egitim, çıkmamıştır. Sadeee Türk musikisine Bilim ve Kültür Kurumu'nun (UNESolumlu katkısı hatırlatılır; Edirneli AhCO) onu "büyük insanlar" arasında anmet Çelebi'dcn Türk musikisini öğrendimak için bütün dünya uluslarına salık ği, tamburî Angeli diye birinden bu aleverdiğini anlamaya çahşalım. Bazı tarihti kullanmasını bildiği kaydedilir. Bizde lerimizde, Tanzimat'tan sonraki genel ta"Kantemiroğlu edvârı" diye anılan, yirrihlerde, biraz öncc belirttiğim gibi, miyaşlarındaiken II. Ahmed'esunduğu, "Kantemiroğlu", "Küçük KantemiroğTürkçe yazılmi!} ve ^imdi lstanbul Unilu", "Ulah Bcyi", "Boğdan Prensi", versitesi Türkoloji Enstitüsü'ndc Sadet"Boödan Voyvodası" diye anılan Dimittin Arel kitapları arasında bulunan yapı rie Cantemir'in insanlığa yararı dokun tından iyi bir dille söz edilir, Tıırk bestemuş dünya büyükleri arasında yeri olmacileri arasındaki önemli yeri, musikimize sı, bu yüzden de anılması boşuna değil. kazandırdığı nota sistemi febced notası) (ıcnç denilebilecek bir yasja, ellisinde, belirtildikren sonra, Dimitrie Canle dünyamızdan goçüp gitmiş, ama güçlü mir'in elimizde bir bestesi, ikı aksak sekişiliğiyle XVIII. yüzyıl Avıupası'nın, o mâısi, I 1 saz semâisi, 22 pesjevi olmak aydınlık çagının büyükleri arasında adıli/cre, otuzallı eseri bulunduğu açıklanır, nı duyurmuş. Tarin, coğrafya, dil, din, böylelıkle dc kişiliğinin belirtildiği sanıtelseie, güzel sanatlar, çeşitli uygarlık lır. îju noktayı da uııutmayalım: Bizde son alanlarında, özellikle DoğuBalı değerlc yıllarda çıkan, ellı yıllık Cunıhuriyct dörinin uyumlu biçimde birleşimi alanlaneminde de diyebiliriz, genel bilgi vekıilrında varlık göstermii}. tüı ansiklopeclılerinde, Romanyalı oldu Kimliği, kişiliği üzerinde gerek yaşadığu halde, Türk musikisi alanındaki çalış£1 dönemde, gerekse ölümünden sonra maları, besteleri tanımlanırken, kendisivcgünümüzdcyazdanlar, (^antemir'i iyi ne "Türk bestekân" sıfatı da yakıştırılır ama, onu bütün XVIII. yüzyıl Avrııpası'na ve bütün dünyaya tanıtan Osmanlı tarihi üzerindeki anıtsal yapıtından he men hiç söz edilmez. Kısacası, Dimitrie Cantemir gibi evrensel ün kazanmış büyük bir insanın, üstelik bizi de çok sevmiş bir insanın türlü yönleri üzerinde, 1 ürk musikisiyle ilgili yönü bir yana, öteden beri bizde gereKtiği gibi durulmu^ olduğu, bilimsel sayılabilecek inceleme vc ara^tırmalar yapıldığı söylenemez. Cantemir'in Kİşiliğini larih, coğrafya, etnoloji, Doğıı uygarlıkları, Doğu dilleri, astronomi, musiki alanlarını ilgilendiren yapıtları üzerinde kendi yurdunda yapılan çalışmalardan söz ederken, başta Ni colas Iorga'nın incelemelerini hatırlamak yerinde olur. Dimitrie (Cantemir gibi, ()smanlı tarihi üzerine önemle eğilen bu büyük bilgin, kendi dilinde hazırladığı ya zılarla Cantemir'in ulusal ve evrensel yönlerini; Romanya tarihi, özellikle Bo ğadan (Moldavya) tarihiyle ilgili çalışmalarını iyice incelemiştir. 19371945 yılları arasında Iransızca olarak basılan 10 ciltlik büyük yanıtında, Histoire des Roumains et de (a romanite orientale'in "Les Reformateurs" alt başlığını taşıyan VII. cildinde (Bucarest, 1940, in 8°, 419 s.), Cantemir'in ulusal tarih açısından yerini, önemini, bu tarih içinde oynadığı rolü ayrıntılı biçimde açıklamıştır. Bunu yaparken de, kolaylıkla kullandığı çeşitli kaynaklara başvurmuş, bu arada, XVII yüzyıl boyunca ve XVIII. yüzyıl başjarında gelişen vc pek itibarda olan Romen vak'anüvis ve tarihçilerinden de çok vararlanmıştır. lorga, sözünü ettiğım kita bında sadeee ycdi ay kadar sürcn Moldovya (Boğdan) voyvodalığına atandıktan sonra, Dimitrie Cantemir'in, ülkesine varınca yaptığı konuşma üzerinde, bu konuşmayı kitabına alan Nicolae Costin'e dayanarak (ss. 8990) uzun boylu durur. Bunun nedeni de, bu konuşmanın Dimitrie Cantemir'in karakterini iyi belirleyen, düşünce düzeyini açıkça ortaya koyan bir nitelik taşımasıdır. (Cantemir, kendilerini yöneteceği insanlarla içtenliklekonuşur, kcndisinden önce, 1710 yılında Boğdan voyvodası olan ve çok bilgili, geniş kültürlü bir yönetici kişiliğiyle tanınan Nicolas Mavrocordato'dan geri kalmamak için, kendısini dinleycnler üzerinde iyi izlcnimler bırakan güzel, parlak bir konuşma yapar. Yaşjılara anası babasıymış gibi, kendi yaşındakilerc kardeşiymiş, daha genç yaşta olanlara oğluymuş gibi seslenir, Moldavya "bo yar"ları arasında birliğe varmanın rahatlığını anlatır. III Eski tarih kitaplarımıza bakarsanız, bunlara vak'anüvis tarihlerini de ekleyebilirsiniz, hiçbirinde Cantemir ile ilgili doğru dürüst bilgi bulamazsınız, ya da hiçbir bilgi yoktur; hele yaşamı, kişiliği, başlıca yapıtları hiç ele alınmaz. Yazdığı büyük Osmanlı tarihinin adı bile anılmaz. Anılsa bile, o tarihin Ingilizce, Fransızca, Almanca mctinlerindcn hicbiri görülmemiş, okunmamiştır. Bu boşluğu anlamak güç değil: Çalışma koşulfarı, o tarihleri yazanlann genel kültürlerinin ye tersizliği;olavları,kişileri "resmi" biraçıdan ele almaları; bütün olayların ortasın da, kaynağında Padişah'ın bulunmast koşuİLi, her şeyin onun görüşüne göre ayaı fanması, »öylece özgiır görüşe, kışisel eleştiriye yer kalmaması; dünya olayla rından ancak bizi, daha doğrusu, kendilerini ilgilendirdiği ölçüde söz edilmesi, o olayları değerlendirmede de her zaman kendimizin ölçü alınması, ünlü birkaç tarihçimiz bir yana, eski tarihlerimizi kullanılmazdurumagetirmiştir. Oysa, XVI II. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak, (Cantemir'in Osmanlı tarihinin bütün Av rupa'da, Ingiltere, I'ransa ve Almanya'da "başucu" kitabı olacak kadar ün kazanCUMHURİYET KİTAP SAYI 448