Katalog

İki Heceli Bir Öliim: Veba Vebanın 18 yüzyılda ve 19. yü/yılın başında Osmanlı halkına musallat olan en öldürücü ve en sık rastlanan bir afet olduğunu saptayan ya/ar bu hastalığın tek afct olmadığını da gösterır. Ki tapta sınırlı olmakla beraber, yangın, iklim değışikliği ve çekirgeler gibi doğal afetlere de yer ayrılmış SERAP YILMAZ |?*j ç yıl once, tam olarak 2 Ekını I I İ994'tc bir ga/cte haberınde, \ / Hındıstan Turızm Bakanlığı'nın, Surat'ta başlayıp gıderek ulkeye yayılan bir salgının aDartıldığını, 1993'te aynı vakalann ABD'de de gorulduğunu ha tırlatarak panığe kapılmak ıçın bir ne dcn olmadığını bıldırdığını okumuştuk Yıne aynı habere gore salgınla mucade le kampanyasının ondtrı olan ve hasta Iarla ıç ıçe bir araştırma yapmış olan Dı Rehman da aynı nastalığa yakalanmıştı S07 konusıı hastahk vebaydı Vebanın gunumuzdc dunyadan tama men yok olduğunu soyleyemeyeceğız Vebanın adını duymak, kımılerını alıp ortaçağa gotururken, kuşkusuz kımıle rını de edcbıyat dunyasına Cezayır'de kı bir tıcaret kentı Oran'da, ortadan kal dıramayacağını bıle bıle vebayla sava şan Dr Rıeux'ycdoğru surukleyecektır Lvet, dunyanın saçmalığı, yaşamın anlamsızlığı gıbı konuları edebıyat ve tarıh bağlamı ıçınde belırlı kışılıklerde 17le yen, bunlara karşı Sısyphos'u bir kışılık olaıak ortaya çıkaran Albert Camus'nun Vebası'ndan soz edıyorum Oktay Ak bal'ın guzel 1 urkçesıyle çevırdığı eserde, Rıeux şoyle der "Sağlam ve dayanık Iıydı Zaten o kadar yorgun duşmemıştı daha Fakat bu hasta /ıyaretlerı daya nılmaz bir hale gırmeyc başlamıştı Teş hısı koyar koyma? hastayı evden naklet mek gerekıyordu Işte o zaman soyut bir dıırum ortaya çıkıyor ve 7orluklar baş lıyordu Cunku hastanın aılesı bir daha onu ancak ya lyıleşmış ya da olu olarak bulabıleceklerını bılıyorlardı Tar rou'nun kaldığı otelde çalışan oda hız metçısının annesı Madam Lorct,' Acıyın 1 doktor ' dıyordu Ne anlama gelıyordu bu? Clbette kı acıyordu ta kat boyle olması ayrı muamele yapmasını ge rektırmezdı Tclefon etmelıydı A7 sonra can kurtaranların sesı duyulacaktı Komşulaı ıl kın pcncerelerı açar bakarlardı Sonra hemen kapatıverırler dı Bundan sonra mucadele, kandırma faslı, yanı kısacası soyut bir evren baş lardı Sıkıntı ve hastalıkla ısınmış bu odalarda çılgınca sahnelergeçerdı Âma hasta aJınır goturulurdu Rıeux de çıkıp gıderdı Veba deyınce akiına ortaçağ gelenler, sanırım Anadolu'dan da geçmış olan ılk buyuk salgını değıl, daha çok ıkıncı bu yuk salgını, hanı su Avrupalıların "Kara Olum" adını verdıklerı, geçtığı yerlerde mılyonlarca ınsanın yaşamına son veren buyuk pandemıyı anımsamış olmalılar 1348'dc Cenevi7 tuccarları tarafından Kırım'dan getırılen adı olumleozdeşleş mış veba, bırkaç ay ıçınde Avrupa nal kının uçte bınnı yok etmıştır Bu acıma sız hastahk bazen hıçbır nelırtı goster meden anı olume neden olmaktadır Ba bası Floransa'da 1348 vebasından olen Boccatcıo'nun anlattığına gore Floran sa'da "değerlı soylular, beyefendıler, gu zel hanımlar, sabah aıİelerıyle yemekle rını yıyorlar ve akşam obur dunyayı boy lııyorlardı " Ortaçağ hckımlerı kırık çığı, yaraları tedavı etmeyı başarmalarına rağmen ın san anatomısı hakkında hıçbır şey bılmı yorlardı Kısaca ortaçağda tıp bılgısı ve ba salgınıyla savaşabılmek ıçın yeterlı değıldı Hastahk ortalığı kasıp kavurmaya baş layınca kentın onemlı kışılerıyle bırlıkte ba/ı hekımler de salgın başlayan kentten uzaklara kaçıyorlardı Parıs Unıversıte sı'nın hekımlcrınc gore veba salgını gok yu/unden geçen buyuk bir kuyruklu yıl dız yuzunden çıkmıştı Bu yıldı/ havayı zehırlemıştı, bu durumda ınsanların kcndılerını hastalıktan korumak ıçın kuş agasını andıran ıçı kokulu maduelerle olu garıp maskcler ıcat etmelenne şaş mamak gerekıyordu Oysa suçlu pıreydı Çop dolu sokak larda sıyah farelerın, sıçanların bırden çoğalışı, vebanın gclışının habercısıydı, ama veba basılının taşıyıcısı fare değıl, onun parazıtı olan pıredır I lastalık ra rcden ınsana geçen pıreyle bulaşmakta dır Veba olduruculuğunu Ycnıçağ'da da surdurmuştur Avrupalılar demografık krizlerde vebanın veya genel olarak salgınların rolunıı çok lyı bılırler Sa natçıları da konuya ılgısız kalmaz 1493'te M Woolgemut'un tahta baskısında "Olumun Dansı"nı goruru7 Londra'da 16Wda vebadan kaçanlar resme dılmıştır Imkânı olanın aı le, hızmetkâr ve eşyalarıy la nasıl kaçtıkları, ıske let semboluyle olu mun nasıl kol gezdığı anlatılır 1682 vebasıy la ılgılı, l'n von der Stuhcr'ın tablosu çok hu/unlu dur On planda hıyarcıklı vebaya yakalanan, olume mahkum bir annenın ağ layan çocuğuyla resnıedıldığı hastane ortamı Gerçeğın, tarıhın ta kendısıdır Queverdo'nun Napolyon'u Yafa'da vebalıları zıyaret ederken gosteren gravu ru geç donem ıçın ornek gosterılebılır (1804) Acaba benzer acıları, uç kıtaya yayılmış, farklı dın ve kulture sahıp Osman lı toplumu nasıl ya^aınıs, salgınlardan kurtulabılmek ıçın ınsanlar ne yapmış tır 3 Bu bılgılerı kımler bıze ulaştıracak tırr1 Tarıhçıler mı, tıpçılar mı, sosyolog lar, demograflar mı, kımler? Tarınçılerı elc alalım Konıı bir toplumsal rarıh araştırması ıçın bıçılmıs kaftandır Ne yazık kı bu konu tarıhçılığımızın en za yıf yanlarından bındır Bu nedenle 1969'da doktora tezı olarak "Osmanlı Imparatorluğu'nda Veba"yı seçen ve 1983'c kadar, neredeyse 15 yıl Akdenız dunyasının arşıvlerını ın celeyerek bu acımasız ılletın 17001850 arası bir buçuk asır ımparatorluğa nasıl musallat olduğunu anlatan Fransız tanhçı Daniel Panzac'a çok şey borçluyuz Sultanların savaşlartnı, bırının han gı hastalıktan olduğunu bıle sıralayabı len bızler, sultanların ve tebaalannın kuşkusuz au, umut ve mutlulukla yoğrulmuş dunyalanna gerektığı kadar yaklaşamadık, ıtıraf etmelıyız Oysa, gerektığı gıbı sınıflandırılmadan korunuyor oUalar da arşıvlerımızın /engınlığını bılıyoruz Osmanlı belgelerı arasında tarınımızı resmetmek ıcın kuOanabıleceğımız çok değerlı belgeler bulunmaktadır Necdet Sakaoğlu'nun 1995'tekı bir kaç sayfahk ama oz çalışmabinda okuduğumuz, veba ve salgınfara dınsel bakışı yansıtan, Kanunı Sultan buleyman Ka nunnamesı'nın yazma bir nusnasının ıç kapağında yer alan şu fetvaya bakınız "Tâun (veba) nedur? Sây mıdur ve bun dan fırar ca'17 olur mu ve fırar edenle rın halâs olduklarının hıkmetı nedur 3 Beyan buyrula Lhl 1 sunnet ve cemaat me7hebı uzere bı ıznıllahı tealâ a n dutmasıdır Bir ar/da vakı oldukda fırar ne de ıh rac memnudur Amma Hak tealanın kahrından lurfuna yekınmekde beıs yok dur Halâsın dahı allah u alem hıkmetı budur " Gerıye yalniz Panzac'ın kıtabında gorulduğu gıbı bıyolojık etkenlerın veya benzeıı bırçok konunun tarıh alanına gırebıleLeğınıkabuledecekbırzıhnıyet, tarıh anlayışı edınmek kalıyor Daniel Panzat'ın Osmanlı împararor luğu nda Veba gıbı çok yonlu bu çalış mayı basarmak ıçın buyuk bir avantajı vardır Akdenız tıcaret tarıhını çok ıyı bılmektcdır Bıryandan yuzlerce, hatta bınlerce arşıv befgesını elden geçırırken ote yandan Pasteur Enstıtusu ne başvu rarak vebanın epıdemıyolojısı uzerıne gunccl bılgılerı de oğrenmış bir tarıhçı dır Çunku pıre, baMİ ve vaban kemırgenlenyle Ayşe, Osman, Murat, Yanakı, Karabet veya 1 ıançoıs'ın acısı, ışı ve aşı yakından ılgılıdır Bu kıtapta, Atlas Okyanusu'ndan Bas ra Korfezı'ne kadar uzanan bolgede aynı salgınların hukum surduğu nu, farklı halkları cıddı olarak et kıledığını oğrenıyoruz Nc var kı, 17 yu/yılın sonlarından ıtıbaren bu or taklık bo/ulmuştur, çıınku veba bu ta rıhlerden sc>nra Batı Avrupa dan orta dan kalkar, 1718'den sonra Ku/ey ve Orta Avrupa'da da gorıınmez olur Ama 19 yu/yıl sonlarına kadar Osmanlı top Daniel Panzac'ın kitabı Türkçede S /v» ir / j y raklarında gorulmeye devam edeccktır Daniel Panzac, vebanın Osmanlı ım paratorulğu'nda yol actığı sonuçlan nufus uzennde olduğu kadar, ekonomık etkınlıkleı uzerındc dedcğerlcndırebıl mek ıçın, her bırı bir buçuk asırlık su reklılık ıçınde ele alınan uç ayrı çalı^ma yapmıştır Bınncısmde 1700 1850 tarıh lerı arasında Osmanlı'da vebanın kıono lojısınde oluşturur, coğrafı yayılımını saptar Bu, araştırmanın genış çaplı ve kaçınılmaz bir hazırlık çafışmasıdır ve o 7amana kadar hıç kımse tarafından ele ahnmamıştır Araştırmanın en esaslı kıs mı devletın ve bıreyın tutumunu ırdele dığı ıkıncı çalışmasıdır Ya7ar, hastalığın varlığı veya yokluğunun buyuk olçude ınsanların tutıımları ve devletın almış, veya almamış olduğu kararlardan ılerı geldığını belırtır ve ner ıkısını de ayrın tılanyla ınceler Son çalışmasmı hastalı ğın tanımına ayırır Vcbanın onemını ve yerını saptamak gerekmektedıı, hastalı ğın geçmışının pek çok soruyu da bera berınde getırdığını, bunlara yanıt veıe bılnıek ıçın hastalığın bugunku epıdc mıyolojisıne donmenın gereklı oluuğu nu anlıyoruz Panzac'a gore veba ılk ve her şeyden once kemırgenlen etkıleyen bir hastalıktır Bu hastalık bazen ınsan lara hem de spektakuler bir ^ekılde ge çer, fakat ortaya konan sonıların yanıtı nın buyuk bırkısmı kemırgen topluluk ları uzerınde yapılan araştırmalardadır Başiangıçta ayn avrı gerçekleijtınlen bu uç çalışmanın bırbırlerıyle karşılaştı rıldıklarında, karşılıklı olarak daha ıyı aydtnlandıklarını goruyoruz Orneğın hastalığın tanımı ve ınsanların hastalık karşısındakı tutumlan, hastalığın neden farklı şekıllerde ortaya çıktığı sorusuna mantiKİı vc tutarlı bir yanıt getırmekte dır Yazara gore Osmanlı topraklarındakı veba salgınları, aıt oldukları etnık ve dı nı gruplann ınançlarına uygun olarak, fakat daıma endışelı ve yazgıya boyun eğerek hareket eden ınsanların davra nışlarını etkıler Ayrıca ekonomıyı altust eder Fakat vebanın asıl etkısı çoğunlukla bınlerce ınsanın olumune sebep olmasıdır 18 yuzyıldan ıtıbaren Avrupa'nın her yerın de nufus artışı kavdedılmıştır, oysa Os manlı fmparatorfuğu'nda bu artış gorulmez Panzac, nufusun bu durgunlu ğunun karmaşık nedenler demetıne bağ lı olduğunu duşunmekle beraber, belır leyıcı bir eleman olarak vebayı goster mekte tereddut ctmez Padışahın teba ası her kuşakta veba yuzunden kıyıma uğramaktadır Ancak ımparatorluğun sağlığına dıkkat etmesı ıçın lanzımat'ı beklemesı gerekmıştır Çahşmada bu ha yatı gecıkmenın nedenlerı ayrıntılanyla anlatılmaktadır Vebanın 18 yuzyılda ve 19 yuzyılın başında Osmanlı halkına musallat olan en olduriKU ve en sık rastlanan bir afet olduğunu saptayan yazar bu hastalığın tek afet olmadığını da gosteıır Kıtapta sınırlı olnıakla beraber, yangın, ıklım de ğışıklığı ve çekırgeler gıbı doğal afctle re de yer ayrılmıştır Prof Panzac'ın onsuzunde dıle gelır dığı, çalışmanın yenı araştırmalara yol açması beklentisinın gerçekleşeceğınden hıç kuşkum yok Turkıye'nın çeşıt lı unıversıtelenndekı genç araştıı macıla rın ozellıkle kendı bolge arşıvlerı yardı mıyla bu bılımsel ve orıjınal çalışmayı tamamlayabılcceklerını duşunuyorum Yazar araştırmanın temel kaynağını oluşturan konsolosluk sağlık raporların da verılen bılgılerın, kıyılardan bıraz ılerlendığınde, daha tam ıçlerc sokulma dan suyunu çektığı sınyalını veıdığıne gore Osmanlı kaynakları bu kc7 sağlık açısından ele alınabılır, alınmalıdır Daniel Panzac, Osmanlı Imparatorlu ğu'nda Veba, 1700 1850, Çcv Strap Yıl maz, Tarth Vakft Yurt Yayınları, Utan hul, Kastm 7997 324 say/a CUMHURİYET KİTAP SAYI 444 SAYFA 10