Katalog

KAYA OZSEZGIN ' "La vıda cs sucno" C.aldcran tlv la Ihraı Rönesans resminde aynksı bir kişilik aşamı üzerine ayrıntılı bilgilcrin azlı£ı bir yana, ölümündcn sonra ncredeyse tümüyle unutulmuş kcn, elinizde tuttuğunuz yazarın kitabı başta olmak üzere, aıalarında Jean Cas sou, Camille Mauclair, Raymond EschoJ lier ve l aul Latond gibi sanat tarihçilerinin dcbulunduğu biryazarlarkesiminin, 1910lu yıllardan başlayarak konuya dikkat çeken yayınlarıyla, sanar gündemin de hak cttiği ycri bulan 'El Greco gerçek adıyla Doınenikos Theotokopoulos sanatı vc kişiliği yönünden, sanat tarihinin kuşkusuz en 'ayrıksı', en sııadışı isiııılcrinden biridir. Bıı ayrıksılık, onun sanatındaki kökensel değerlerin karmaşıklığından, kendi dönemiylc tami tamına çakışmayan kişiliksd üslupözelliklerinden, yaşadıfiı coğrafyanın özcl konumundan, Yanudi, Hristiyan vc lslarn kültürlcrinin iç içe geçtiği toplumsal vc doğal yapıdan kaynaldanıyor olsa bilc, Katolikligin inanc temeli üzerinde biçimlenen görii nümüylc vckcndincözgü itadcboyutuyla El Greco'nun sanatı, çok erkeıı olgun laşmış bir modcrnizmin tckil örneklerinden biri olarak cıkar karşımıza. Doğup büyİKİüğü yorede (GiritKandiya) Atnos papazlarından aldıgı ilk resim bilgilcri, kcntli küçük bir burjuva ailesindcn gelen El Cîrcco üzcrindcki etkisini, bir bakıma hep sürdürmüştü. Daha 1566da, bu yörede adı ressam olarak gcçtiğine görc çok genç yaşlarda sanata ilgiduymusoldüöunu belirtiyoryaşamım konu alan kaynaklar. Babası Venedikliydi vc Katolik bir ailedcn geliyordu. El Greco'nun Venedik e gittiği tarih kcsin olarak bilinmiyor. Ama orada kısa bir sürc kaldığı vc bu sürc içinde, Titien'in atclycsinc yazılarak orada kısa bir süre öğrenim gördüğü kuşku götürmüyor. Giritli minyatiir ressamı (îiıılio (,lovio, Titien'in ö^rcncisi olan bu 'gcnç candiote'yi, Roma'ya geldiginde Kardinal Alcxandre Farnesc'e salık vcriyor. Titicnin de, Ispanya Kralı II. Philin'e 1567'dcgönderdigi bir mcktupta, El Circco'dan 'yctenekli genç öğrenci' diye söz ettiği biliniyor. 1572'de Roma'daki SaintLuc Akadcmisi'nin kayıtlarında da, bu sanatçının adına rastlanıyor. Greco, bu döncmdc, başta Toledo katcdrali uiskoposluk üycsi Pcdro Chacon olmak üzcrc, tspanyol kökcnli din adamlarıyla ili^kilcı gcliştiriyor. Ürtaçağın cngizisyon döncmine özgü katı dinsel yaşantının sürdüğü tspanya vc Escorial'in hüyülü atmosrcri, El (îreco'yu Ispanyol kültürünedoğru hızla çc Y El Greco Mauricc Barrcs'in kitabı, 191 l'dc ilk kcz yayımlanıncaya kadar, modern dünya kültürü içindc \L\ Greco'nungerçek yeri ram olarak orraya çıkmamışrı. I ler basımı yeni bir ilgiyle karşılanan climizdeki kitap, o zamandan bu yana, kendi türünün klasiklcri arasına girmiştir. 1923tcki son basımına görc yenidcn düzcnlcnen yapıt, ilk kcz El Greco'nun bütün yapıtlarının siyahbeyaz baskılarını içcrmekte vc Ispanya'nın gizemli kenti Jbledo üzerine yazarın yorumlannı içermekte. Kitaba Kaya Özsczgin'in yazdığı önsöz'ü sunuyoruz. kecek ve 1577 ilkbaharındagcldiği bu gızcmlı kcnttc (Toledo) 37 yıl yaşayacak, bu kcnttc ölcccktir. Sanatçının italya döncmi, uzun surcn ihmal yıllarmdan sonra, ancak son yannı yüzyıl içindc tarihçilcrin vc rcssamların ilgisini çckmeyc başlamıştır. El Circco'nun Vc ncdik'tc yaptığı ilk rcsim, teni()c ra tckniğindc gcLçcklcştiıdiği bir iiçlü rcsimdir Ctriptikon'). Yu nan ikon sanatı nın ctkilcrini yansıtan ilk döncm çalışmaları, aynı zamanda Italyan rnanıycrist üslubunun özelliklerini dc yansıtır. Vcncdik'tc iliijki kurduğu Bossano'dan veTintorclto'dan vc kuşkusuz Titien'den etkilcnmiştir. Imzasını 'Domcnikos' olarak attı^ı ve Bizans sanatının etkilerine açık olduğıı Saint François stigmatisc, kıvnntılı ve gergin formlanyla kişiscl palctini yansıtan ilk öncmli yapıtlanndan biridir. Vcncdik okulıınun izlerini de taşıyan bu rcsim, onu izlcycn başka yapıtlarda gidcrek dc rinleşen I itien ve Tintorctto ctkilcrinin yo^unlaşmasına yol açar. Cîucrison dc I'aveııglcnc (Parma ve Dresden) ya da Christ chassant lcs marchands du tempIe(Washington) ileespasanlayışıyönündcn daha çok Tintorctto'ya yakınlaijnıış görünür. riticn'cözgüparıltılı renkleıde bu rcsimlcrlcihmalcdifmemiştir. Kalabalık ligürlcrin dcvinimlerini yansıtan or tamlarda, gcri plandaki yapıların göriiniınıü vc dcıinligirı canlı ctkisi, ilk kez bu resimlcrde kendini açığa vıırur. Bu crkcn döncmin cn dikkati çckcn yapıtı isc Vc ncdik'c özgıi bir rcnk gamı içindc clc almmış olan Annonciation (1575'c dog rıı, Prado Müzcsi) adlı tablosudur. 1 1 (îreco'nun Roma döncmi, Vene1 dik'tcki çalışmalarının aksinc, daha sınırlı ctkilcr ta^ır. Klasik antikitcnin anılaıı, Michclangelo'nun vc maniycristlcrin sanatı, özcllikic Picta'da (PhiJadclphia Mü zcsi) vc Ncw York'taki tspanya Dostları Dcrncginin kolcksiyonundaki yapıtlarda (I lercııle Farnese ve Laocoon) özümscnmİ!} dcğcrlcr olarak kendini göstcrir. Jc une garçon allumant une chandcllc (1570'edoğru,Napoli Müzesi)adlıyapıtında, Titien'in Nativite (Floransa, Pitti) tablosundaki ışık kaynagından csinlcndiğini açıkça ortaya koyan bir tcknik gc liştirir ve yüzyılın sonundaki 'luminist' 1 t I araştırmalardan ctkilcnir. ltalya'da geçirdiği yıllarda, çok sayıdaki portrc çaıışmalarıyla, bu türün başarılı örneklerini dc gcrçcklcştirir. Giulio (llovio portrcsi, bu açıdan tipik biryapıttır. Ayrıca S. Domingo el Antiguo manastırı için yap tığı Assomption (1577, Chicago Sanat Ens.) bu zcngin dönemin sürmcktc olduğunu göstcrir. Ârtık Greco'ya özgü değcrler de yavaş yavaş ken dini ..açığa vurmaya başlamıştır. Örncöin La Trinitc (Prado), Michclangclo'dan kaynaklanan heykelsi formlanyla, Circco'nun sanatında, bu özgülüğün de bir ifade sidir. Anlamlı, dramatik vc gizcmli özclliklcr tasjiyan Resur rcction ile artık ycni bir Greco karşısındayız. lsa'nın üzerindeki gömle£>ini çıkarmasını konu alan Espolio (157779, Toledo Katedrali) isc, onun belki deözgün nitelik taşıyan ilk öncmli yapıtıdır. Derinlemesine çizgilerin (rakursi) ustalıkJı etki lcri, Italyan röncsansından kaynaklanan dcrslcrin iyi aktarıklığının da işaretleridir. Ancak ikonografik rormül, gcnc dc Bizans kaynaklıdır. Burada renk yoğunlu £u vckırmızı etkisi.güçlübirduyguoluşturmaya yöncliktir. Isa'nın ince uzun çehrcsi, keder yansıtan iri gözlcri, gcne Greco'ya özgü bir tipoloji kaiijisında bulunduğumuzun da bclgcsidir. El Greco, aradığı ortamı, kasvctli bir atmoslcı tasjiyan İöledo'da bulacaktır. Sanatçının kişiscl yapısı vc dinsel tutkusuyla, bu gizcnıli kcnt arasında yakın bir bağ bulunduğu kuşkıı götürmcz. Nitckiııı Barıcs dc kitabında, (îrcco ile Toledo yaşamını vc doğasını özdeşleştirir, bu kcntin kanııa^ık havasından Greco'nun yapıtlarına yansıyan gizcmli ilişkilerin sır rını çözmcyc çalüjir. Artık sarayın vc kralın buyruğunda çalışan bir ressamdır Greco, Sofııca Cdevo tion') tabloları, Ispanyol dindarlığınaözgü boyutlar içinde elc alınır: Saintc Ve ronioue (Madrid), Saint Erançois recevant lcs stigmates (Madrid) ya da Christ cn croix bu rür yanıtlardanuır. La crucilixtion avcc dcux donatcuıs (Louvrc) ise, onun başyapıtı sayılan Enterrement du comtc d Orgaz (1586)'ın habercisidir. Yersel bir ccnaze töreniyle göksel bir buluşmayı, kompozisyonun iki bölümü olarak birleştiren, birindeki dinginlilde, l ötekindeki devinimsellig'i bir arada sunan bu sıkı ve görkemli tablo, askerler dcn, hııkukçulardan vc papazlardan olıışan Toledo sosyctesini toplu lıaltlc sunar. Circco'nun başka tablolarında da portrc olarak gündcmc gclcn bu ki^ilcı, Kastil yalı soylularm törcnscl agırbaşlılıklarını nep ön plana çckmcye çaliijir. Aynı biçimdc Cnevalier ea la main sur la poitri nc (Prado), Covarrubias (Louvrc) vc )ulian Romerodelas I lozanas (Prado), hep bu soylu Ispanyolları karşımıza gctirir. Kardinal Nino de Guevara'nın poıtresini konu alan rcsim (Mctropolitan), gözalıcı rcnklcri, psikolojik gözlcmlc birleşti rcn anlatımı içindc, biiyük cngizitcirün kinıliğini bclgclcr. Tolcdo'daki yaşamının bıiyük bir bö lümündc El Greco, 'Otuzlar' konsilinin buymklan doğrııltusunda yeni bir iko nografiye yönelecektir. Sanatçının vc onun yanında çalışan ressamların sık sık yineledikleri tarikat üyelcri, 'passion' sahncleri vc Kutsal Ailcgibi konular, bu dö ncmdc agırlık taşımaya başlar. Christ portant la croix (Prado ve Metropolitan), Madclcinc rcpcntantc (Budapcştc), Larmesde Saint Pierre (Toledo, Tavera 1 las tanesi) gibi yapıtlarda açık anlatımını bulan dinsel heyccanı ve tutkuyu dcrinlcş tirme eğilimi, renk gamının sıcaklı^ına ve fizik görüntüye bağlılık, bu döncmin başlıca göstergcscl değerlcridir. 1595 dolaylarında sanatçı, yavaş yavaş gcrçckliktcn uzaklaşır, iç diinyanın csrik güzclliğini tuallcrinc yansıtmaya başlar. Resimlerindeki insan bedenleri uzar, tcn scl ağırlığını yitirir, zaman zaman tablonun yüzeyini aydınlatan birer ışık yalazı na dönüşür bu bedcnlcr. Dikcy çizgilerin vurgusu, daha da seçkinleşir. Bunu, ö/el liklc Tolcdo'daki Saint Joscph şapclinin dekorasyonunda (1599) görnıck müm kündür. El Greco'nun bu döncm resimlerindeki biçimbozumunun Cdistorsion'), Barres'in kitabının sonuntla da dcöinmiş olduğu gibi, sanatçıdaki görmc Dozukluğundan (astigmatizm) kaynak landığı yolundaki yorumlar, özcllikic son yıllarda yandaş bulmuştur. Greco, bu dö ncm rcsimlcrinde (Adoration dcs bcrgcrs, Prado)cski konularına da döncr za man zaman. Soğuk rcnk tonları, soluk ışık ctkilcri, uçuşan bedenlcr vc zayıf çch rclcr, Toledo yakınlarındaki (^haritc 1 lastanesi için yaptığı beş tualde (1603 1605) izlcnebilir. Saint Ildofenscccrivant vc Vierge de miseracorı.le, ()rtaçağ'a özgü sa nat ikonografisinin, esrik (cxtatiquc) bir dünya görüsüne uygulandıgı kompozis onlar olaraK dikkat çckcrtcr. Bu yapıtarda, daha incclmiş biçimlcrc, şiirscl bir anlatım kazandırılmıştır. Tonlar, oldııkça abartılı bir görüşlc yansıtılmıştır. 'l'oleuo Katcdıalindeki Saint Dominiquc cn pri crc'de figür, kasvetli bir pcyzaj içindc yalıtılmışolarak görünür. Greco'nun en do kunaklı yapıtlanndan biridir bu resim. Oğlu (oıgc ManucTin yerini almaya başladığı atelycsindc, Circco'nun son yıl ları, düşlcrine ve csin kaynaklarına, l.spanyollara özgü birsofulıiK dııygıısıı ıçın dc yenidcn yöncldiği konuları işlcmcklc geçer: Birdizi havari resimlcri ve aziz fi gürleri... Sıkıntılı biranatomi, bcnimscnmiş bir biçimbozma, iyice uzatılmış fi gürlcr, geniş rcnk tuşları, giysi kıvrımları vegöz kamaştırıcı rcnkler, bu resimlc re kimlik kazandıran başlıca dcğcrlcrdir. Taşkınlık, bu resimlcrde, ulaşabildigi cn son aşamaya varmıştır. Tolcdo'daki Greco Müzesi'nde yer alan ünlü pcyzajı Vuc dc Tolcdc, kiiçük kübikhacimscl tormlarıyla, üçyüz yıllık bir aradan sonra (]<j zannc'in rcsimlcrinde görebileceğimiz kübist anlayışının ilk bclirtilcrini taşıyor gibidir. Son yapıtı isc, sanatçının ölümiindcn kısa bir sürc önccsinin tarihini taşır: Baptemu du Christ. lamamlanmaılan kalmış olan bu resim, Toledo Tavera Hastanesi için yapılmıştı. Sanatsal kariycri boyunca El Cîrcco, yararlandığı kaynakları, kendi kişiliği" "Kürk Mantolu Kadın" GlasgovvMacdonald Kolekslyonu. SAYFA 12 C U M H U R İ Y E T KİTAP SAYI 414