Katalog

1920 yilında Istanbul'da bir araştırma yapılıyor: "The Patnfinder Survcy of Constantinople". Onbeşler Konscyi adı vcrilcn bazı Arncrikalı bilim adamlarının önayak olduğıı, Prof. Clarencc Richard Johnson'un yönettiği bir araştırnıa. Araştırmanın sonııçları New York'ta, The Macmillan Company tarafından Constantinople Today adıyla 1922'dc basılıyor. Araştırma yetmiş üç yıl sonra Türkçeye çevrilerek "tstanbul 192ü" adıyla yayımlandı. AYŞEN ANADOL « sunluıl, 1920 yılıııdii lırtmadan kaçnıı milletlcrin buluştugu bir kavşak noktası. İşgal altında, yorgun bir baş kcnt. Işgalcilerın donanması I laydarpaşa önlerindc demirlemiş, askerleıi şehre lıâkim olmuş. Saray, Ankara'daki Kuvayi Milliveciler ve işgalcilcr arasnula girift ilişkiler gözlenivor. tttihatçılar tutuklanı yor, Osmanlı Meclisi Mebusan'ı toplanı yor, ünlii Sultanahmet mitingi vapılıyor. Kadın ditenişi çok belirgin, Darülfünıın'da gre\' var. (îizli örgütler kuruluyor. Anadolu'ya silah vc ccphane kaçırılıyor. Bu başkentte bir araştırma yapılıyor: "The Pathfinder Survcy of Constantinople". Bu, Onbeşler Konscyi adı vcrilcn bazı Amcrikalı bilim adamlarının önayak olduğu, Prol. Clarcncc Richard Johnson'un yöncttipi bir öncü araştırma. Araştırma nın sonuçlan Ne\v York'ta, The Macmil lan Company tarafından Constantinople Today adıyla 1922'de basılıyor. Tam yctmis üç yıl sonra da Tarih Vakfı Yurt Yayınları tarafından Türkçcye çevrilcrek tstanbul 1920 adıyla yayımlanıyor. Kitabın önsözünde prof. Dr. Zafer Toprak'ın yazdığı gibi, "Istanbul 1920, bir dönüşümün, geçişin öyküsü. Çöken bir imparatorluk baskcntinin toplumsal topogratyası. İşgal altında mütarekc tstanbul'u toplumsal tarihi. Ayrmtılı bir kent monografisı Kcnt monografileri özellikle ABD'de 1910'lardan itibaren sosyoloji çalışmalarının ana konularmdan birini oluşturnıuştu. llk kent ölçekli çalısma ABD'dcki Pittsburgh kcıuini ele aldı vc büyük ilgi gördtı. Daha sonra Nc\v York ve Syracıısc, Bırmingham gibi kcntlerde yapıldı. ABI) dışında ise, Prag vc Pckin'de bvn zer çalışjııalar yapıldı. İşgal altmdaki Istanbulu nuıı ABD'li bilim adamlarının ilgisini çekmcmcsi olanaksızdı; nitekım bu Osmanlı başkentindc dc gayet ayrmtılı bir çalısma yapıldı. Ist.ınnul 1920, on bölümden oluşuyor: Taıihscl Çiöıünüm, Kent Yönctimi, Toplumsal Ogıütlcıımc, Sanayi Yaşamının Bazı Yönlcri, Istanbul'da Mültccilerin Durumu, Istanbul'da Yetimhanclcr, Mg lence, Dul Kadınlar, YetişkinlerdtSuç, SAYFA 14 İşgal altındaki insanlar Eskl Bizans surunun bir kullslnde bannan mültecller Okuldan eve dönen Türk çocukları. ısoida.üst htanbul 1920 ya da... teı AÇ cocuklarıyla dul kadınlar.(üstte) nii oluijtLinnakla beraber tamamı dcgildir Ruslar. Balkan Savaşı mültecilcri, Do^u vilayetlerindcn gclenler, mütarekeden sonra ljdirne, Bursa, Izmir ve Balıkesir bölgclcı inden gelcnler, Bulgaristan ve Yunuııistan'dan gelcnler dc büyük bir mülteei kitlesi oluşturuyor. Istanbul 1920, özcllikle de kcnti kasıp kavuran vangmlar sonunda büyük bir kntıııt sı kıntısının çckildi^i bir ılönemde, bu mültccilerin nasıl barındıııldı^ını, nasıl beslendiğini ve yardım kuruluşlarmm çalışmalarıııın, vcrilcn battanıyc ve sabun miktaıliirına kadar ayrmtılı anlatıyor. Savasm sontıçlarından biri de yetimlcr ve dul kadınlar. Bu iki soruna da araştıı macılar ycr ycr gayet dııygusal yaklaşmışliir, ama bu da dönemin trajedisini eok iyi yaıiMtıyor. Orneğin, Tiirk dul kadınlarınııı "tcıtcmi/ lırçalanınış tahtalar"ı olan cvlcri için şöylc bir paragraf var: "Kiraeıııııı cviııc gösterdi£i özen ve bakım, bclcdivcııin ilgili ve bakımı ilc çarıpcı bir kar şıtlık içindcdir... (îaz tenekeleri ve eski t.ıhtalanlan yapılmıs, biitiin bir vcrlcşim alaııı kcntin en iyi semtlcrindcn biri olan Nisant.iiji'nın en güzcl ycrini işgal ctmcktctiır. Bur.ıda, dul bir kadının oturduğu cvin gırişi bir tavuk kümcsinde görülebi leıck, ılar yuvarlak bir açıklıktan ibaıct tir. Mimar, kuşkusuz, mcntcşelcri olan bir kapı, kapı kolu vc bunun gibi gcrcksiz ayııntılara önem vermcmcktedir. F.ğcr bu tür binalar yıkılnıış olsaydı, birçok ılııl kaılm sokaklartla uyumak zoruııda kalırdı. Adrcs dcğişikliği olabilir mi SOILIsuna bir dul kadm, olağan Dojjulu tavrı içindc. 'Biitün dünya benim evim' yanıtıııı vcrmiştir. Bu nedenlc bclediye belki de iyilik tluygularıyla bu binaların yıkı mındaıı kaçınmakta ve kullanılmasnıa i/in veımektedir. Ayııca bclediye, dul kadınların çocukları ve baska kişilcr tarafıııdan yiyecck bir şeylcr bulma umuduy Okullar. Kitabı okurkcn kapıLıcagmız duygulardan ilki Istanbul'a nc kadar ya bancı bir gözlc bakıldı^ı. Özcllikle Istıın bullulann, ama geneldc l'ürkiyc'dc yaşa yanların hayatının bugün bilc bir paıçası olan olgulara hcp iyi niyctle ama sasırtıcı dcnecck kadar degişik yaklaşılabiliyor. Ikincisi ısc tarih kitaplarmda alıştı^ımız gibi Ankara'nın gözündcn bakılmıyor Is tanliLil'a. Anadolu direnişi sadcce bir cüınlc ilc yeı alıyor, imparatorlıı^un geıi kalan kısmı adeta yok. Ancak Istanbul vc tstanbul'un başlıca dört cemaatten olıışan halkı .son derecc avrmrılı olarak göz lenmiş ve yazılmış. Kitabın içerdiöi /cngin ayrıntılaıda uznıanlar dı^ındaki tarih ve toplumbilim okıııunun y>k ilgisini çckccck konuları buluyoruz. Ornc^in Kcnt Yönctimi bölii mündc Istanbul'daki işgal kuvvetlcri dc nctinıınin ayrıntılan var: Miittcfik polisi, mahkemclcr sansiir bürosu, sağlık, sokak temizliği, kanali/asyoıı, tuhıış gibi koııularda Osmanlı polis vc belcdiyesinin nasıl dcnctlcndijiini okuyabilirsiniz. Siiratli araba kııllanma vc hız sınırını gcemcnin cczasının yaklaşık ayıla 2000 liıa okluğu nu biliyor muyduıuız? Ya da Müttcfik polis kuvvetinin ycrli polisin maaijinı düzcnli alması için ısrar ctfigini.' Toplumsal Örgütlcnmc bölümünde Istanbul'da toplanmış biitiin ccmaatlerin kiliseleri, camilcri, dernckleri ve kulüplc rinin listelcri bulunuyor. Sanayi Yaşaııııııııı Bazı Yönlcri bölümünde özcllikle co cuk işcilcr üzerindc ayrmtılı gözlcmler var. Çocuk işçilcrin çartsnıu koşulları, ça lışılan izbc yerlcr, çocukıarın yü/lcı iııdcki itadeye kadar ayrmtılı betinılenmi^. Istanbul'da mülteeiler dcyincc ilk akla g clen Bcyaz Ruslar olur. Oysa. mütarekc I stânbukı'nun en büyük sorımlarından biri olan mültenlcrin cn büyük böliimü la kanştırılabileeek çöplcrin kaldırılma sından da kaçınmaktadır Sokak çeşmesi tck sıı kayna^ıdır ve çoğu kez evdcn iki blok ötededir. " Ayrıea Resnc ııin çektigi bir fotoğraftaki açlıktan boyunları inceeik olmuş cocuklarıyla iki kadın belki ilc Istanbul'ıın asıl yüzünii her şeyden dalıa çok yansıtıyor. 1920 yılında Istanbul'un bu kadar trajik olmayan bir yiizü de var: Ejilcnce hayatı. Bu bölümde örncgin Istanbul'daki sinemaların adlarmı, scyirci kapasitelerini ve kaçıncı sınıf olduklarını bıılabiliyor, bir dc araştırmacmm de^erlendirmesini okuyabiliyoruz: "Cîösterilen tilmler l'ıan sız, ttalyan, Almaıı ve Amerikan tilm leridir. Geııel olarak ucuz, nitcliksiz ve duygusal filmler oynatılıyor. Çok nadircıı iyi bir lilnıc rastlaıur. Komcdi filmlcri bayağı vc kabadır. Siyasi ve askcri görüşlcr dışında lilm sansürü mevcut dcğil. I'ilm lerden bazıları son dereec çirkiıı inıalıdır; Amerikan vc Ingiltcrc'dc bu tür Hlmlcıin gösteriminc i/in vcrilmcz. Ayrıea, Pcra'da oyun sahası olarak adlandırıl.ıbilccck yedi yer nlduguııu öğrcniyoruz vc "Bunlar içinde en geniş \c en popüleri Taksim Alaın'dır, her tiirlü spor için elveıişlidiı. .ılanm henıcn tünı çcvrcsinde, kahvehanclcr. meyhaneler, kumar salonları, sokak gösterileri ve sinemalar gibi ticari eğlence ycrleri vaıdır. Alanda kiralanmak ü/eıe atlar, cşcklcr, bisikletler ve motosikletler vai'dır, Âlanııı oıtasında iki bcy/bol ve iki tutbol sahası ver alır. Alan gcnclliklc p.ız.ır günlcri kullanılır." • Istanbul 1920/ C.Lırcınv Ruhnnl lo/>//soıı/ Ttinh Vıihfı Yurt YıivıııLırı/ Utaııhııl 1W)/ İG0 \f. 25 foloğnıf, haritıi vc hclgc tıphıhıiKiıııları CUMHURİYET KİTAP SAYI 286 Istanbul ve eğlence hayatı Zengfn ayrıntılar kent monografileri