Katalog

İslam Ülkelerinde Mimarlık ÜSTÜN ALSAÇ umhuriyet'in kitap eki için tıınıtma yazıları yazmaya başladığım zaman yayın yönetmcni Tıırhan Günay yalnız konular açısından değil ha^ka bakımlardan da daha geniş alanları kapsamayı düşündüklerini, bunların içinde pek âlâ yabancı dildeki yayınların da olabileceğini söylemişti. O zamandan beri böyle bir katkı yapmak için uygun zaman kolluyordum. Yeniüstlendigimgörevnedeniylc böyle bir olanakla karşılaşınca ben de bıı doğrultııdaki ilk yazıma başla dım. Bııgiin lngilizce adı İslam Dünyasının Mimarlığı olan kitaptan söz ctmck istiyorum.Yapitınaltbaşlığındakonunıın tarihinden ve toplumsal önemindcn de söz edileceği belirtiliyor. 1978'de ilk baskısı yapılan kitap 1991'deikinci kezbasılmış. 22x38 cm boyutlarındaki çalışmanın 288 sayfası var, 112'si renkli olmak üzere 758 resim içeriyor. Çalışma George Michell tarafından yayına hazırlannıış. I ler bi~ ri kendi alanında uzman olan Ernst J. Grube, James Dickie (Yaqub Zaki), Oleg Grabar, Eleanor Sims, Ronald Lewcock, Dalu Jones ve Gııy T. Petherbridge de yazılarıyla katılmışlar. Kitabınsonundaki katalog bölümü ise Geoffrey King, Ronald Lewcock, George MichelI.Victoria MeineckeBerg, John Warren, Godfrey Goodwin, Helen Philon, Antony Hutt, Yolande Crowe, Garry Martin ve Allan Leary'nin çalışmalarına dayanıyor. Kitap giriş yazılarından sonra cami leri, mcdreseleri ve türbeleri konu alan dinsel yapılar bölümüyle başlıyor. Bunu saraylar ile savunma yapılarının clc alındığı bölüm izliyor. Alışveriş ve konaklama yapılan da bir sonraki bölümün konusu. Yapı türlerini elc alan bıı bölümlerden sonra yapı gereçleriyle yapı ustalarınınçalışmalannı inceleyen bir bölüm geliyor. Bunu İslam mimarlıgında önemli bir yertutansiislemetcknikleri izliyor. Son olarak aralarında konııtların da bulıınduğiı anonim sivil yapılar (ya da yeni adıyla vernaküler mimarlık) örncklerine değinilen bir bölüm var. Önemli anıtların tanıtıldığı katalog George Michell, îslam mimarisiniaraştınyor... C Architecture of the Islamic Worlds"adh kitabın 288 sayfası var, 112'si renkli olmak üzere 758 resim içeriyor. Çalışma George Michell tarafından yayına hazırlanmış. Her bİri kendi alanında uzman olan Ernst J. Grube, James Dickie (Yaqub Zaki), Oleg Grabar, Eleanor Sims, Ronald Lewcock, Dalu Jones ve Guy T. Petherbridge de yazılarıyla katılmışlar. Kitabın sonundaki katalog bölümü ise Geoffrey King, Ronald Lewcock, George Michell,Victoria MeineckeBerg, John Warren, Godfrey Goodwin, Helen Philon, Antony Hutt, Yolande Crowe, Garry Martin ve Allan Leary'nin çalışmalarına dayanıyor. bölümü ise ülkelere göre düzenlenmiş. Oldukça ayrıntılı olan bu böliimde sırayla Arabistan, lspanya, Kuzey Afrika ve Sicilya, Mısır, SuriyeÜrdünlsrailLübnan, Türkiye, Irak, Orta Asya ile Afganistan, Hindistan , Batı Afrika, Doğu Afrika ve Uzakdogu ülkelerindeki yapılar ele alınarak kısacatanıtılıyorlar. Kitabın en ilginç bölümü aslında bu sonuncusu çünkü bıırada benzeri başka yapıtlarda her zaman ele almaya değer bulunmayan Afrika ülkeleriyle Uzakdoğu ülkelerindeki yapılara da yer veriliyor. Bu örnekler İslam mimarlığı dendiği zaman aklımıza gelen klişelerdcn çok farklı yapı biçimlenmelerinin olduğunu (dolayısıvla da olabileceğini) gösteriyorlar. Nijer, Nijerya, Moritanma, Mali, Yııkarı Volta, Gana, Gine gibi Batı Afrika ülkelerindeki yapılar yerel yapı gereçlerini kulandıkları kadar yerel yapı biçimlerini de uyguluyorlar. tnsan başka bir bağlam içinde görecek olsa Moritanya, Yukarı Volta ya da Gana'daki yukarıya dogru küçülen kalın ayaklı kuleleri, bunlardan çıkan direklerle uzaktan bakıldıgında dikenlerini çıkarmış bir kirpi gibi duran minareleri, kalın ve yüksek duvarlarla çevrilmiş iç avlularıyla bu yapıların birer cami olduguna inanamaz bile. Buna karşın Somali, Kenya, Tanzanya gibi Arap Yanmadası'na daha yakın Doğu Afrika ülkelerindeki yapılar bu kültürün etkilerini daha çok yansırıyorlar. Bugenişçerçeveyi görmeye alışan bir göz de artık Orta Java'daki mınarelerin Çin mimarlığıntlaki pagodalara benzemesini yadırgamıyor. Bu kitabı bir tür dönüm noktası gibi algılama olanağı var. Baştaki bölümlerde değilse bile daha sonraki katalog bölümünde ilk kez İslam mimarlığı adıyla ele alınan yapıların yerel özellikler taşıyabileceğine değiniliyor. Bilindiği gibi Batdı araştırmachar Ispanya'dan Endonezya'ya kadar yayılmış olan İslam kültürünü homojen bir bütün olarak görüp ele alırlar, yaratılardaki yerel özellikleri önemsemezler. Başka bir deyişle, onu bir ümmet külürü olarak düşünür, ulusal katkıların üstünde durmazlar. Bu kitap üstü kapalı da olsa ilk kez bunun böyle olmadığını söylemesi açısından önem taşıyor. Kitabın öğrettiği başka şeyler de var. Bunlardan biri bizim en yakın olduğumuzu düşündügümüz bir kültür çevresiniveonun ürünlerininedenliaztanıyor olduğumuzu göstermesi. Mimarlık, İslam düşüncesinin en önemli yaratı alanlarından biri. Özellikle OsmanlıTürk mimarlığı gibi kimi örnekleri evrensel yapı sanatı ölçütlerini zorlayan ürünler vermiş. Oysa biz çok değişik çeşitlemeleriyle bu yaratı alanını bile tanımıyoruz. Islamlığı konu alan olduk olmadık pek çok yayın var ülkemizde ama hiçbiri bu kitapta sunulanlar gibi bilgi içermiyor. Başka ülkelerdeki mimarlık yapıtlarını tanımak bir yana, kendi yarattığımız ve sahibi olduğumuz en değerli örneklerini bile doğru dürüst öğrenemiyoruz. Belki dikkatinizi çekmiştir, kitaba katkıda bulunalar arasında bir tek Türk araştırmacısının adı yok. Oteki İslam ülkelerinden de bir katkı olmamış. lnsan ister istemez bu ülkelerde böyle bir çalışmaya katkıda bulunabilecek bilginler yok muymuş diye sormadan edemiyor. En azından Prof. Doğan Kuban gibi İslam yapı sanatının yerel özellikler taşıdığı görüşünü savunan, dolayısıyla da bunların tek bir başlık altında anılmasının yanlış olduğunu ileri süren bir Türk bilgini böyle bir yapıta olumlu katkıda bulunabilirdi. Ama Batılılar onu bile aralarına almaışlar, niye alsınlar ki? Eh, biz de onlann bu yeni düşünceleri geliştirmesini beklcr, sonra da onları hazır olarak alıp kullanırız, kendi bilginlerimizin özgün araştırmaları, bulıışlan, düşünceleri falan neoluyor? Böyle bile olsa, bu konularla ilgilenip de ilk baskısını kaçırmış olanlara bu kitabı önermek isterim. Son yıllar içinde tslam yapı sanatını ele alan derli toplu en iyi başvuru yapıtlanndan biri olarak yararlanabilecklerinden emin olabilirler. Tek tek kişilerin alım gücünü zorlasa bile en azından kitaplıklara kazandırılmalı. • Architecture of the Islamic WorldIts History and Social Meaning / Gcorge Michell (cd )/ Thamcs and Hudson/London,1991(197X) SAYFA 17 C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 209