Katalog

"Pasajlar"dan söz ettneye, kitabt bastma hazırlamış olan Kolf Tiedemann'ın yazısından bir alıntıyla başlamak istiyorum: "Kimi kitaplar vardtr, daha kitap niteliğiylebirvarlık kazanmazdan önce bir yazgıya sahip olurlar: Benjamin'in tamamlanamadan kalmış Pasajlar'ı için de durum böyledir..." (s. 7). Pasajlar çalışmasımn yazgtst diye adlandırılan bu "durum" nedir? • Benjamin, "Pasajlar" diye adlandırdığı bütün üzerinde, 1927'den, öldüğü yıl olan 1940'a kadar çalışmıştı. Bu arada, 1927'den başlayarak, kaleme aldığı bütün çalışmaları "Pasajlar"la şu ya da bu ölçüde ilintili saymış olduğu da söylenebilir. Böyle bir çalışmayla Benjamin'in asıl amaçladığı, 19. yüzyılınkültürtarihini bütün mozayikleriyle işlemekti. Çizdiği bu geniş çerçevenin kapsayacağı parçalar konusunda yazann sık sık fikir değiştirmiş olduğunu bugün elimizde bulunan belgelerden, özellikle de Adorno ve Scholem'le yazışmalarından biliyoruz. Bu yazışmalardan anlaşıldığına göre"Pasajlar"ınbirtaslakniteliğiyle bındaki "Tarih Kavramı Üzerine" adlı ilk denemeye getirmek istiyorum. Tarihe ve tarihçili&e iliskin değişik kavramların yer aldıfa bu çalışma üzerine nelersöylemekgerekir? • Kanımca bu çalışma bağlamında birinci lolarak Benjamin'in tarih bilinci kavramına tanıdığı önemin vurgulanması, yararlı olur. Çünkü Benjamin, bu çalışmasında özellikle tarihi "anımsamak" ve geçmişte olanları "unutmak" gibi noktalar üzerinde odaklaşmış, bir anlamda tarihin nasıl anımsanması, başka deyişle bilinç düzeyinde yeniden üretilmesi gerektiğine ilişkin bir yöntem geliştirmiştir. lşte özellikle bu "bilinç düzeyinde yeniden üretme" eylemi, geleneksel tarih ve tarihçilik anlayışından epey farkhdır; buna karşılık, Benjamin'in hep savunageldiği tarih bilinci kavramıyla eşanlamlıdır. Benjamin'in anlayışı doğrultusunda tarih bilinci, geçmişi bugüne, bugünü de gelecekte somutlaştırabilme eylemini olanaklı kılan bilinçtir. "Tarih Kavramı Üzerine" başlıklıdeneme, böyle birbilinciirdeleyen bir çalışmadır. 'Pasajiann taslak nltellÛlyie ortaya çıkı$ından Itlbaren yazar yakın çevreslyle hep bu KKabı tartısmı$tır.Bu arkadaslannda n blrlde Scholem Idi. (Solda) Benjamin, Baudelalre'l pasajlan kendlne mek3n tutmuş bir sanatçı olarak bir gezgin dusünür klmllulyle cözümlemlştlr. (Yanda) ortaya çıkışından itibaren, yazarının yakın çevresinde hep bu "kitap" tartışılmış, bu tartışmalar giderek ortada sanki bütünüyle tamamlanmış bir kitap varmışçasına, yoğun düzeyde sürdürüfmüştür. Sanınm Tiedemann'ın "durum" diye tanımladığı, işte bu olgu. Benjamin'in bütün çalışmalarında olduğu gibi, "Pasajlar"da da belirginleşen, onun koleksiyoncu kişiliğidir. Bence Benjamin'i gereVince okuyup kitap toplama meraktndan, geçmişe iliskin tutumundan, kişilenve nesnelenelealış biçiminden, topladıg"ı geçmişe yönelik nesneler ve kişilerle bugüne ulaşma biçiminden söz etmek, bu noktadan yola çıkarak, sözü "Pasajlar" kitaCUMHURİYET KİTAP SAYI 209 Benjamin 'in düşünce dünyasına baktı&ımızda, geniş bir yelpazeyle karşılaşıyoruz. Bu yelpazeae birbiriyle kesişmeyen uç noktalar da var; Yahudi kökeninden kaynaklanmış olabilecek mistikanlayış, Alman romantizmiyBenjamin'in 1930'lardan sonra tanısttğı Marksizm ve gerçeküstücülük. Sanınm bunların hepsini ortak bir paydada toplayabilmek olası değil. Sizce.de öyle mi? • Genelde evet. Öte yandan sözünü ettiğiniz ve Beniamin'dc gerçekten varolan mistik anlayış, kanımca bu düşünürün ne Marksizminden, ne de gerçeküstücülüğünden bütünüyle dışlamış ya da dışlayabilmiş olduğu bir öge. Dahası, bu noktada bilinçli bir tutumun varlığı bile ileri sürülebilir. Çünkü Benjamin'in çoğu satır aralarında, düşünürün böyle bir mistisizmi yararlı ve yaratıcı saymış olduğuna iliskin ipuçlarına rastlıyoruz. "Pasajlar" adlı başyapıtta yer alan "Teknifyn Olanaklarıyla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı" adlı deneme, aaı çok duyulmuş, özellikle de görsel sanatlar üzerine çahsanların vazgeçilmez bir başvuru kaynağıdır. Benjamin, bu denemesinde, teknolojinin sanat yapıtıyla olan ilişkisi, sanat yapıtını "biricik" kılan atmosfer, Dadaalar, film sanatı, fotoğrafın resmin kült değerini yok etmesi gibi konular üzerinde yoğunlaşıyor. Evet, sizce bu ünlü çalışmayla ilgili neler söylemek gerekir? • "Tekniğin Olanaklarıyla Yeniten Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı", belirttiğiniz gibi, özellikle görsel sanatlar alanında gerçekten bir temel kaynak niteliğini taşıyor. Bu, daha çok Batıda böyle. Metne son olarak 1992 yılında Londra'da basılmış ve "art in modern culture" başhklıbirseçkide, tngilizceçevirisiyle rastladım. Ben bu de nemeyi yıllar önce, Enis Batur'un dileği üzerinı "Oluşum" dergisinin Frankfurt Okulu'na ayırdığı özel sayısı için çevirmiştim. "Pasajlar" için bu çeviriyi yeniden işledim. "Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı , özellikle 19. yüzyıl sonlarından itibaren tekniğin, daha kesin deyişle yeniden üretim/çoğaltım olanaklarının gelişmesiyle birlikte sanat eserinin konumunu yeniden s a p " tadığı için çok önemli bir çalışma. Benjamin, bu metninin başında Valery' den bir alıntıya yer verir. O alıntıdan ve daha sonra, Benjamin'in kendi açıklamalarından anlaşıldığı gibi, teknik alanda gerçekleşen söz konusu ilerlemeler, doğrudan sanatın tanımını değişime uğratmıştır. Şimai de, "Pasajlar" kitabının bence en hoş bölümünden yani "Charles BaudelaireKapitalizmin Yükselis Çağında Bir Lirik Sair" ve "Baudelaıre'de Bazı Motifler Üzerine" başlıklı çalışmalarından söz etmek istiyorum. Benjamin iie ilkkez karşılaşacak okurun gözü korkmasın; eğerBenjamin'in açtığı ız yakalanırsa, tnetin çok kolay akıyor. Herhalde Benjamin açsından önce şunu sormak gerekiyor: Neden Baudelaire? • Benjamin'in değcrlendirmesine göre Baudelaİre, on dokuzuncu yüzyılın sonunda iki kimliği, hcm düşünen insan, hem de sanatçı kimliklerini kendisinde birlcştiren ömektir. Bu iki kimliğiylc Baudelaİre, bir geçiş döneminin bütün belirtilerinin, örneğin malın fetişe dönüşmesinin, sanatçının eserini bir "mal" olarak pazara çıkarmasının vb. bilinçli tanıdığır; şiiri ise yine aynı dönemin bir tür aynasıdır. Paris pasajlarını bir çağın yerini bir başka ça'ğa bıraktığı mekânlar olarak çözümleyen Benjamin, buna koşut olarak Baudelaire'i yani aynı pasajlan kendine mekân tutmuş bir sanatçıyı, değişimi bütünüyle görüp yaşayabilen bir gezgin düşünür, yani flâneur kimliğiyle çözümler. Böyle bir başyapıtı Türk okurlanna kazandtrdtğınız için sizıkutlarım. Sizdaha önce Brecht, Lukacs, Gombrich gibi ustaların başyapıtlarını dili , J SAYFA 13