Katalog

'Devlet kuşu' sivil topluma konar mı? Cemal Bali Akal / Sivil Toplumun Tanrısı / Afa Yayınları / İstanbul, 1990 / 189 s. / 12.000 TL / CKK Kod No: 011.139 BÜŞRA ERSANLI BEHAR "Devlet" vc "sivil toplum" kavramlarını kendi dünyaları içinde yani Batı siyasal düşünce tarıhi içinde anlamaya çalışırken bizim "devlet kuşu = 22 ntilyar" boyutundan çok farklı olduğunu hemen görürüz. Zaten bu farkı hissetmeden Batı siyasi düşünce tarihkıi okumak imkânsızdır. Bazı tarıh kitaplarında 20, bazılarında 16 ya da 12 olan eski Türk devletlerinde nasıl bir siyasi iktidar düzenlemesi olduğunu hep mcrak eder insan. Kuvvetli bir devlet geleneği hatta ırsi bir devlet niteliğinden söz ederken derhal kendi geçmişimize dönnıek ve devlet kavramının kazandığı ya da kazanamadığı farklı gerçekliklcri düşünmek zorunda kalırız. Son yıllarda teorik tartışmalarda devlet, aşırı otoriter anlamlarından sıyrılmaya başladı. Zorla reform uygulatan ya da askeri yönetimlerle bütünleşen devlet anlayışı, yerini eskiden devlet kavramını en az kullanan Batı demokrasilerinde yeni tür merkezci açıklamalara bıraktı. Devletin soyut ve özerk gücüne sığınan radikal Batılı icraatçılar arttı; artık bahçe makasına dönen Thatcher ile ameliyatlardan kalkıp atına binen Reagan bu "yeni" özerk devletin baş aktörleriydiler. Merkez üstü ve arkası bu otorite, özelleştirmeler için kullanılır oldu. Bu anlayış yeni miydi? Soyut devlet kavramıyla acil icraatı bu kadar yakınlaştırmak bızı yüzyıllar öncesine, daha devletin adının konmadığj ılk soyutlama çabaıarına götürmüyor ınu? "Ne sakıncası var" denebilir. Gücünü, çeşitli siyasal alanlarına bir cşitlik içinde yaymayan devletin esas gücünün bu özellikte saklı olduğunu ileri süren devlet kuramcıları, bu soruyu cevaplamaya çalışırken belki de gerekli bir uyarıda bulunuyorlar. Kamu yararuıı gözetme ihtiyacıyla soyutlaşan meşruiyct arayışı devlet kavramıyla noktalandığından beri devletle sivil toplum tanımları sık sık yer değiştirip !>anki bir karşıtlıklar yumağı oluşturdular. Bu soyutlama düzeyini bir araç olarak kullanıp siyasi kültüre yön verme eğilimi böylelikle kuvvetlendi. Cemal Bali Akal'ın Sivil Toplumun Tanrısı kitabı bizi ortaçağın sonlarından alıp günümüzdekı sorgulamalara götürüyor. "FaziletTalihZaruret" üçgeninden başlayarak iktidar merkezini belirleme öyküsünü anlatıyor. Özellikle bazı çağdaş Fransız kuramcıların yorumlarından yararlanarak devletin sivil toplumsuz bir tanıma sahip olamayacağını vurguluyor ve her iki olgudan da uzaklaşmak ısteyen antropolojik açıklamalara yer veriyor. Yazar bu iki kavramın kopmaz bağlarını bir yükselmeolgunlaşma mantığı içinde veriyor. Padovalı Marsilius'tan başlayıp devletin henüz "devlet kuşu" olduğu Machievelli dönemini, devletin egemenlik destcği aldığı Bodin'i, devleti sözleşmc yoluyla soyut hukuki ve somut hayati bir güç haline getiren Hobbes'u tartışıyor. Sonra da bu yapay güçten kurtulmaya çalışan Rousseau'dan Clastres'ın "kesinti" teorisine sıçrıyor. Akal'ın Batı siyasi düşünce kavramlarını Türkçede kuvvetlendirme çabası da ilgi çekici, Almancanın imla kurallarını hatırlatan Türkçe fakat "Batılı" kavramlar apayrı bir özcllik, bir karmaşıklık katıyor kitaba. Bir yandan da düşündürüyor insanı: Dilimizde kavramların tarihi mi daha açıklayıcıdır, yoksa tarihin kavramları mı? Tabii bizler için başka önemli boyutlar da var: Ayrı bir din ve coğrafya... Batı siyasi düşünce tarihinin kavramları dilimizde ne ölçüde cansızlaşıp siyasi gerçekliklerc ışık tutacak bir soyutlama düzeyine erişiyorlar... Rönesans'la gelen yeni tarih anlayışının, dinin sosyal hayatla yüzyıllar boyu savaşımı vc bu iktidar mücadelesinin yankıları, kişiyi ve topluluğu korumanın birleştiği bir siyasi odak, bir soyut iktidar, bir Tanrı benzeri siyasi kurumun yanı devletin hıkâyesi... Devletin bir nedeni bu hukuksal düzeydeki ortağı olan sivil toplumu üç aşamalı bir yaklaşımla ele alıyor yazar. Devletsiz sivil toplumun olamayacağı ve olmadığı ilk dönem, devletle özdeşleşen Hobbescu sivil toplum, nihayet yabancılaşan ve bağımlılık kazanan sivil toplum dönemi. Ekolojik mitos olarak adlandırılan bu sonuncu aşamayı Batı düşüncesının zor durumlarda hep başvurduğu altın çağ anlayışı olarak görüyoruz. Ortaçağdan yeniçağa geçişteki en önemli değışimlerden biri olan tarih anlayışı da yine sözleşme kavramının dcğişik evreleri içinde düz çizgıde ilerlcyen bir tarihtir. Zaman dilimlenınış ve her dılımıne siyasi bir özellik attedilmiştır. Sıvıl olmayan toplumlar da bu aşamaları sankj tabii bir şekildc izlemek zorundadır. lşte tarihli toplum ve "talihli" toplum ayrımı. Uirıncısi devletli sivil toplum, diğcri "devletlü" toplum. Cemal Bali Akal, hukuki tanımlar çerçevesinde sivil toplumun bıreylerı ve devletle karşılıklı konumlarını Cemal Bali Akal, Yunus Nadi Armağanı 3.'lük ödülünü alan çahşmasını kitaplaştırdı K İ T A P T A N B İ R B Ö L Ö M Devlet/Sivil Toplum: Bir Karşıtlık mı? ...Modcrn siyasi hukuki kavramsallaşmanın sınırlarını belirleme gereği ötesinde, Devlet/Sivil Toplum ikileminin seçimini ilginç kılan bir başka neden, Sivil Toplum kavramının, başlangıçta, Thomas Hobbcs'un, John Lcxke'un kuraml.trında bugünkü anlamında, yani Devlet'e göre bir Farklılaşma'yı belirtmek için kullanılmaıruş olmasıdır. İleride yenidtn değinileceği gibi Hobbist kurannla Devlet'le Sivil Toplum eşanlamlıdır... Tabii Hal'e alternaıii olarak. "İki vönlü Sosyal Sö'/.lnıeşme'yle, hem Toplum, hem de İktidar bir çırpıda ortaya çıkar." Locke'da da, malıklerın ınallarına saldıranları cezalandırabilme yctkilerini bir Koruyucu'ya devretmeleriyle, Tabii Hayat'tan Sivil Hayat'a geçilmiş ve Devletli Toplum ya da Sivil Toplum kurulmuş olur. Hobbes'un, Locke'un kurdukları, Devlet/Sivil Toplum ikilemi değil, Sivil Toplum/Sivil Olmayan Toplum karşıtlığıdır. Batı siyasihukuki düşünccsi, bu doğrultuda, bugün de geçerliliğini koruyan, Devletli Toplum/Devletsiz Toplum kavramsal karşıtlığını oluşturmuştur. Sözkonusu karşıtlığa dayanılarak, bir yandan, Batı siyasihukuki oluşumunun düşünsel kaynağına, bir Toplum tipinden ve Hayat biçiminden karşıtına, Tabii Hal'den Sivil Hal'e geçişi mümkün kılan Sosyal Sözleşme kavramı yerleştirilirken, öte yandan, Batı'yla farklı kültürler arasına, Üygârhk'la İlkellik'i ayırdığı varsayılan, yine düsünscl b : : duvar çekilmiştir. Asıl anlanııyla Sivil söz^üğü, Batı'nın Öteki Dünya'ya yönelik Devletlcşürnıe, Sivilleştirme ve Sömürgeleştirme... çabasını meşrulaştıran bir farklılığın göstergesi olınuştur. Cemal Bali Akal S ele alırken olayın iktidara yönelik canlılığı pek öne çıkmıyor. Ancak Batı siyasi düşüncesinin hukukileşerek gelişmesi sivil toplumun aslında siyasi bir toplum olarak ortaya çıktığı gerçeğini de ortadan kaldırmıyor. "Sivil toplum" demokratikleşmeye değil, belki karşıtına daha yakınlaşıyor Akal'ın kitabında. Böylece çağdaş pagan açıklamalarla Batı'da devlctsivil toplum oluşumunda dinin tayin edici rolünü özellikle vurgulamış oluyor. Batı siyasi düşünce tarihinde ortaya çıkan sorunları siyasileşme, laikleşme, hukukileşme aşamalarında tartışan böyle bir kitabın telif olması kanımca önemli. Çünkü bu yabancı dile çevirerek değil anadilimizi doğrudan kullanarak alışmak zorundayız. Akal'ın sivil toplumu devletle otoriterlik bağlanıında bütünleştiren bir gelişme olarak belki de lüzumundan fazla vurgulaması iki gerçeği daha kolaylıkla görmemizi sağlıyor: 1. Sivil toplumdevlet ilişkisinin ancak Batı siyasi düşünce tarihi çerçevesinde anlaşılabileceği.. 2. Sivil toplumun, özgürleşme ve laikleşmenin aslında ruhanicismani dengesini kurmaya çalışarak kavramlaştıkları... İkincisi belki de yazarın vermek istediği bir mesaj: Yani sivil topluma özenmeden önce esasını iyi bilelim kaygısı... "Sivil toplum var mı, yok mu" taruşmalarının çıkmazı. "Zorunlu" Batı yolcusu birçok ülkede devletsivil toplum çerçevesinde modern siyasi düşüncenin yaratttğı çağdaş zaman kavramı, yani sürekliliği olan bir kurgu içinde değişim anlayışı oluşmamıştır. Esas özlem belki de sivil toplum değil özgürlük ve güvenilirlik olarak ıfadc cdilmelidir. Sürekliliği bir siyasal yaşam sigortası olarak özleyen biz "talih"liler için...D CUMHURİYETKİTAPS/4V/48 A Y F A 4 l