Katalog

Türkiye Dünya Astronomi Mirası’nın Neresinde? Prof. Dr. Zeki Aslan, İstanbul Kültür Üniversitesi, z.aslan@iku.edu.tr U CBT 1096/ 17 21 Mart 2008 NESCO 1972 yılında Dünya Kültür ve Doğa Mirası konusunda bir anlaşma metni kabul etti (3).Türkiye’nin de imzaladığı bu uluslararası anlaşma metninde “kültürel miras” ve “doğal miras” tanımları ve değerlendirme kriterleri, ulusal ve uluslararası koruma, Hükümetlerarası Komite, koruma için fonun nasıl oluşturulacağı, uluslararası yardım koşulları ve düzenlemesi, eğitim programları gibi başlıklar altında anlaşma maddeleri veriliyor. Antlaşmanın tam metni ve ülkelerin Dünya Mirası listeleri ilgili internet adresinde incelenebilir (4). Burada, yalnız Astronomi Dünya Mirası konu edilecek. Dünya Mirası (DM) Listesi’nde bilimle ilgili varlıkların az olduğu ve astronomi ile ilgili Uluslararası Astronomi kültürel varlıkların bilimsel değerinin her zaman Birliği’nin (IAU) 26.Genel anlaşılamadığı vurgulanıyor. Bu nedenle Dünya Kurulu’nda (1423 Ağustos Mirası Merkezi (World Heritage Centre), Taraf Devletler, UNESCO Venedik Bürosu ve ICO 2006, Prag), Astronomi ve gök nesnelerini ve olaylarını temMOS (International Council on Monuments Dünya Mirası Koordinatörü sil eden varlıklar, c) Gözlemevleri ya da aletler, d) Astronomi tarihi and Sites) ile işbirliği yaparak Konulu Girişim: Anna Sidorenko, “Konulu ile kuvvetli bağı olan varlıklar. “Astronomi ve Dünya Mirası”nı geliştirdi (5). Girişim: Astronomi ve Dünya Anna Sidorenko’nun konuşmaBu girişimin amacı, astronomi ile ilgili varlıkların kültürel ve bilimsel değerlerini ortaya çıkaMirası” başlıklı önemli bir sından öğrendiğimize göre, “...bu racak araştırmalar yardımıyla, bilim ve kültür konuşma yaptı. Bir ay sonra, girişim çerçevesindeki etkinlikleri uygulamadan sorumlu olacak bir arasında bir bağ kurmaktır. Ukrayna Nikolaev ‘ulusal kurum’ belirlendi ve Taraf Bu konulu girişimin hedefleri: a) İlgili etAstronomi Gözlemevi’nde Ülkeler” arasında Türkiye de var. kinlikler için bir yöntem çerçevesi önermek, b) Tüm dünyada bulunan astronomiye ilişkin var yapılan uluslararası bilimsel Ancak ülkemizden hangi kurulıkların tanısını yapmak, c) Onları koruma altıtoplantıda, V.B. Kaptüg (St. mun bildirildiğinden ve bunu kimin bildirdiğinden gökbilimcilerina almak ve bozulmalarını önlemek, d) Bilgiyi Petersburg), “Struve Jeodezi mizin haberi yok! Kültür paylaşmak, e ) Taraf Devletler ile akademik kurumlar arasında işbirliğini geliştirmek. Ek olarak Yayı’nın güney kısmı için Bakanlığı internet sitesinde bu ko“...kimi zaman çok kırılgan olan bu mirası koruRusTürk jeodezi yerölçme nuda bir bilgiye ulaşılamıyor. mamıza yardımcı olacak bu etkinliği geliştirmek si” başlıklı bir bildiri sundu. Astronomi DM veri tabanı oluşturma çalışmalarında Türkiye’de için uluslararası toplumun desteğine gereksinim bu konuda bir çalışma yapılıp yavardır” denilmekte. pılmadığı 2005 yılında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’ne soruldu ne yazık ki buna olumlu bir yanıt verilemedi. Çünkü NEDEN ASTRONOMİ VE önceki paragrafta verilen özelliklere uyan ve Türkiye DM’na DÜNYA MİRASI? “Bilimler arasında insanın günlük yaşamına, kültür ve ya da Türkiye DM Aday Listes’ine girebilecek hiç bir varlıdüşünce yapısına etkisi bakımından astronominin bir ben ğımız saptanamamıştır. Bu konuda, arkeologlarımızla gökzeri yoktur.” (6). İnsanlığın ortak ve evrensel mirası olan bilimcilerimizin ortak çalışmasına gereksinim vardır. Şimdi, bu çalışmalar sırasında öğrendiğim, DM listesine gökyüzü, insanlığın algıladığı toplam çevrenin bir parçasıdır. girmiş olan bir uluslararası bilimsel işbirliği sonucundan ve Bu nedenle gökyüzünü Dünya Mirası içinde bir tema olabunun Türkiye ile ilişkisinden söz edeceğim. rak almak, insan ile çevresi (gökyüzü) arasındaki ilişkiyi betimleyen kültüre sahip çıkmanın ve korumanın ilk adımıdır. İlk insanların gök cisimlerinin hareketlerindeki düzeni STRUVE JEODEZİ YAYI 15 Temmuz 2005’de UNESCO Dünya Mirası Komitesi, gözlemeleri ve edindikleri bilgiler, günlük ve yıllık yaşamlistesindeki önemli bölgelere yeni bir isim ekledi: Struve larında geliştirdikleri düzeni belirlemiştir (zaman tutma, Jeodezi Yayı (Struve Geodetic Arc). Bu, gözlemleri 1816 ile takvim yapma, tarım vb.) Gökyüzünün ve gökyüzündeki bu 1855 yılları arasında yapılan, Norveç’in kuzey ucundan düzenin algılanması ve yorumlanması farklı kültürlerde farkKaradeniz’e kadar uzanan 2850 km’yi aşkın uzunlukta üçlı olabildi ya da (aynı gökyüzünü gördükleri halde) farklı algenleme (triangulation) ağıdır. Bu ağ, bugünün coğrafyagılama farklı kültürlerin gelişmesine (mitolojide olduğu gisında on ülkeden geçer: Norveç, İsveç, Finlandiya, Rusya bi) ve farklı “dünya görüşüne” neden oldu. Bu aynı zamanFederasyonu, Estonya, Latviya, Litvanya, Beyaz Rusya, da astronomi biliminin gelişmesini de sağladı. Moldova ve Ukrayna. İşte insanlığın astronomi mirası, bu farklı kültür ve göRus gök bilimci Georg Wilhelm Struve (17931864) tarüşlerin bize kadar ulaşan eserler kümesidir: Gökyüzünün rafından önerilen ve bu on ülkedeki bilim insanları tarafınsistematik gözlemleri için geliştirdikleri gözlem aletleri ve dan yapılan bu çalışma uzun bir meridyen parçasının ilk hasgözlem teknikleri, elde ettikleri bilgileri kaydetme ve aksas ölçümü idi. Gezegenimizin gerçek büyüklüğünü ve biçitarma yöntemleri, kurdukları gözlemevleri, yaptıkları anıtmini öğrenmemizi sağladı ve Yerbilimlerinin ve topografik lar, astronomi bilgilerine göre yönlendirilmiş yapılar, vb. haritalamanın gelişmesinde önemli bir aşama oluşturdu. Bu Astronomi ve Dünya Mirası Koordinatörü Anna Sidorenko, konuşmasında (1) astronomi ile ilgili varlıkları şöyle sınıfladı: a) Tasarımı ya da yerleşimi gök cisimleri ya da gök olayları ile ilişkili varlıklar, b) Gökyüzünü ve/veya çalışma, farklı yönetim anlayışındaki ülkeler arasında bilimsel işbirliğinin olağanüstü örneği olarak değerlendiriliyor. Özgün yay 265 ana istasyon noktası ve 258 temel üçgenden oluşmuştu. Kayaların içine kazılmış delikler, demir çaprazlar ya da dikilen obeliskler gibi çeşitli şekillerdeki istasyonlardan tesbit edilen 34’ü Struve Jeodezi Yayı DM içine alınmıştır. Struve Jeodezi Yayının Türkiye’yi ilgilendiren önemli bir özelliği var. Bunu 2528 Eylül 2006 tarihlerinde Ukrayna Nikolaev Astronomi Gözlemevi’ndeki bir uluslararası toplantıda V.B. Kaptüg (2) tarafından sunulan “Struve Jeodezi Yayı’nın güney kısmı için RusTürk jeodezi yerölçmesi” başlıklı bildirisinden öğreniyoruz. Struve yayını Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinden Girit adasına kadar uzatmak için 1867’de bir öneri yapılıyor. Aralarında “sürekli politik düşmanlıklar” olmasına karşın, Rus ve Osmanlı imparatorlukları arasında bağlantı kuruluyor. Gerekli yay ölçümleri için öneriyi Rusya’nın İstanbuldaki büyükelçisi General Ignatyev sunuyor. Osmanlı’dan alınan yanıt ile ilgili olarak V.B. Kaptüg bildirisinde; iki ülke arasında ilgili yüzyılda üç savaşın olduğunu hatırlatarak, elçinin Osmanlı’dan, “..olumlu yanıt alması bugün şaşırtıcı geliyor: Osmanlı hükümeti kendi huzursuz bölgelerinde Rus yerölçümü işlemlerini kabul etmekle kalmadı, ölçümlerin yapılmasında işbirliğine hazır olduğunu bildirdi!” diye yazıyor. Türkiye’de yapılacak çalışmayı yönetmekle, sonradan “St. –George nişanı” alan Yüzbaşı I. Ye. Kortazzi görevlendiriliyor! Osmanlı hükümeti, “gerekli Ferman”ı yayınlıyor ve Ruslarla ortak çalışmak üzere “Türk Genel Karargahı’ndan Binbaşı Hakkı Bey komutasında 6 subay” görevlendiriyor. Ağustos 1867Şubat 1868 arasında yapılan “ortak çalışma başarılı oluyor”: Girit adasına kadar yay ölçümü için 4045 temel üçgen seçiliyor. Bu İskandinavyaRusya meridyen yayını %40 uzatmış oluyor: 100 15" SONUÇ: Struve Jeodezi Yayı RusTürk işbirliğine ilişkin bilgiye Osmanlı arşivlerinde ulaşabilir miyiz? Nikolaev Astronomi Gözlemevi (Ukrayna) Müdürü Dr. Gennady Pinigin, V.B.Kaptüg’ün yukarıda kısaca özetlediğim çalışmasında kullanılmak üzere, benden şu bilgileri istedi: a) RusTürk işbirliği için Osmanlı Fermanına ilişkin bilgi ve belge, b) Yüzbaşı Kortazzi’ye bir “Osmanlı” nişanı verildiği bilgisi var; bu doğru mu, verildiyse bu nişan ile ilgili bilgi ve belge. Bu çalışmanın Padişah Abdülaziz (18611976) zamanında yapıldığı anlaşılıyor. Bu bilgilere ulaşmada yardımcı olabilecek kimselerden sonuç alamadım. Yanıt isteyen başka sorular da var: Sözü edilen 4045 temel üçgenin köşeleri ve gözlem istasyonları Türkiye’de nerelere kuruldu? İlgili bildiride Edirne ve Çanakkale gibi birkaç yer isminden söz ediliyor. Binbaşı Hakkı Bey komutasındaki ekip hangi noktalarda ölçümlere katıldı? Osmanlı arşivlerinde bunların kaydı var mı? Bu konu önemli çünkü Struve Yayı’nın uzantısının, Güney yarım küre dahil, “ Sınırlar Ötesi Dünya Mirası“ listesine alma çalışmaları sürüyor. İlgili kişi ve kurumların yardımını talep ediyorum. Kaynaklar: (1) Anna Sidorenko, IAU XXVIth General Assembly, Commission 41 “History of Astronomy, 22 August 2006, Prague. (2) V.B. Kaptüg, Russian and Turkish Geodetical Survey for Southern Part of “Struve Geodetic Arc”. The International Conference NAO 185 “Studies of the NearEarth and Small Bodies of the Solar System”, 2528 September, 2006, Nikolaev, Ukraine, Ed.G. I. Pinigin, s. 344348 (2007) (3) http://whc.unesco.org/en/conventiontext (4) http://whc.unesco.org/en/list (5) http://whc.unesco.org/en/activities/19 (6) “TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi yer seçimi” Doğa TU Fiz. D. 13, 1, 1989