Katalog

Sulardaki yabancı maddelerin insana ulaşım yolları Bu yazı, sağlığımızı etkileyebilen 'sulardaki etkin maddelerin' insana ulaşım yolları ve değerlendirilmeleriyle ilgili bilimsel çalışmalara, Türkiye genelinde ağırlık verilmesi gereğini vurguluyor. Ayrıca suda, birkaç 'etkin madde' birlikte bulunduğunda, sınır değerlerle ilgili izlenebilecek bir yolu öneriyor. Yüksel Atakan, Fizik Y.Müh.Dr., Almanya, [email protected] çen değerler gösterdiğinde daha ayrıntılı analizlerle sudaki başka maddelerin de belirlenmesi ve gerekiyorsa ilgili önlemlerin alınması izlenecek doğru yol. Sağlığı olumsuz etkileyebilen birkaç yabancı maddenin suda bir arada bulunması, bunların derişiminin oldukça çok ve fakat sınır değerlerin aşılmaması durumunda aşağıdaki ‘Oransal Toplamlar Bağıntısının’ Türkiye’de de yönetmeliklere alınarak uygulanması önerilir. Y eraltı, ırmak ve göl sularındaki kimyasal ve radyoaktif maddeler insana çok çeşitli yollarla ulaşıyor. Şekilde görüldüğü gibi yeraltı katmanlarındaki (akifer) doğal maddelerin yanı sıra yeraltına sızan çeşitli yapay maddeler de zamanla yeraltı suyuna geçiyor. Ayrıca ırmak boyunca su, yatağındaki her çeşit maddeyi de az ya da çok birlikte taşıyor. Öte yandan atık suların ırmaklara salınması ve yeraltına sızması sonucu, sağlığımızı etkileyici çok çeşitli yabancı madde, yeraltısuyu ve yüzeysel sular yoluyla insan vücuduna bir miktar ulaşıyor. Sulardaki maddelerin doğrudan (içme suyuyla) ya da sulama suyu yoluyla toprak, bitki ve hayvanlara, onlardan da et, süt, yumurta gibi besinlerle insan vücuduna ne ölçüde aktarıldığının ortaya çıkarılıp değerlendirilmesi sağlığımız için önemli. Bu konulardaki bilimsel çalışmalar jeoloji, hidrojeoloji, çevre ve su mühendislikleriyle, tarım, kimya, radyoaktivite, biyoloji, tıp, veterinerlik ve mikrobiyoloji gibi bilim dallarını kapsıyor. YAPILABİLECEK BİLİMSEL ÇALIŞMALAR: 1. Jeolojik ve hidrojeolojik araştırmalar. Özellikle ırmakların ve kollarının doğduğu bölgelerde; göllerin su altındaki kaynak bölgelerinde (Sulardaki yabancı maddeler hangi yeraltı katmanlarından ve ne ölçüde kaynaklanıyor?) 2. Irmaklar boyunca, özellikle suların kullanıldığı önemli noktalarda ve halka ulaşan yeraltısularında kimyasal, mikrobiyolojik ve radyoaktif (doğal ve yapay) maddelerin sistematik (aylara, yıllara göre) ölçümleri 3. Sularda radon ve başka radyoizotoplar bulunuyorlarsa bunların, suların dağıtım merkezlerinde ve evlerde ölçümleri ve değerlendirilmeleri 4. Yeraltısuyundan yüzeysel sulara, içme, kullanma ve sulama sularına, toprağa, bitkilere (tahıl, sebze, meyve ve otlaklara) hayvanlara, balık, et, yumurta ve süte ilgili etkin maddelerin her birinin ulaşımını gösteren ‘transfer katsayıları’nın ayrı ayrı belirlenebilmesi için ilgili bilim dallarında ayrıntılı araştırmalar 5. Yörede kaç kişinin hangi sulardan ne kadar içtiğinin, yenilen besinlerin cinslerinin ve miktarlarının ortaya çıkarılması, bunlardaki 'sağlık için etkin maddelerden' ne kadarının insana ulaştığıyla ilgili bilimsel çalışmalar 6. İnsan vücuduna giren etkin maddelerden herbiri için ayrı ayrı doz ve sağlık riski hesap ve kestirimleri 7. Irmaklar boyunca özellikle yoğun yerleşim yerlerinde sulardaki doğal ve yapay maddelerden sağlıkları etkilenebilecek kitlenin belirlenerek ilgili önlemlerin önerilmesi ve gerekiyorsa alınması 8. Suyu kullanan yoğun yerleşim yerlerinde epidemiyolojik çalışmaların yapılması, kitle içinde çok görülen hastalıkların sulara bağlanıp bağlanamayacağının ortaya çıkarılması. ORANSAL TOPLAMLAR BAĞINTISI Herhangi bir maddenin (kimyasal ya da radyoaktif) sudaki derişimi, örneğin litrede mikrogram olarak (µg/L) C j ve o madde için sınır değer Gj (µg/L) ise: (C1 / G1 ) + (C2/ G2 ) + (C3/ G3 ) +....? 1 bağıntısı korunmalı. ÜST SINIR DEĞERLER Türkiye’de 'İnsani Tüketim Amaçlı 25730 sayılı yönetmelikte' yer alan maddeler için sınır değerler ‘parametreler adı altında’ veriliyor. Bu yönetmelikte, yabancı maddelerden bazılarının suda birarada bulunması durumunda izlenecek yolun ne olması gerektiği ise açıklanmıyor. Örneğin suda hem arsenik ve hem de bor varsa, bunların derişimleri üst sınır değerlere çok yakın olmakla birlikte bunlar aşılmıyorlarsa, bu su, kaba deyimiyle ‘temiz, içilebilir, zararsız’ bir su mudur? Aslında sudaki tek bir yabancı maddeden başkası bulunmasa bile bunun sınır değerinin birmiktar azı ‘zararsız!’, bir miktar çoğu ‘zararlıdır!’ yaklaşımı doğru değil. Nedeni, yönlendirici üst sınır değerler, bir kişinin yaşamı boyunca (ortalama 70 yıl alınıyor) bu derişimdeki sudan günde 2 litre içtiği varsayılarak, ilgili maddenin bu uzun sürede vücutta oluşturacağı dozun riskine göre, hesaplanıyor. Halbuki ilgili kişinin yaşamı boyunca aynı derişimdeki sudan her gün 2 litre içmeyebileceği, ayrıca başka yerlerde de bulunup başka derişimli sulardan da içebileceği gerçeğinin yanı sıra, aynı suyun derişiminin de bu uzun sürede değişim göstereceği açık. Bu nedenlerle üst sınırların, yönlendirici değerler olarak göz önüne alınması ve ölçümler, bunlara yakın ya da bunları ge CBT 1124 / 21 3 Ekim 2008 gazin çığırtkanlığına karşı kim çıkacak, hangi ülkede, bilim adına genetik (namuslu), eleştirel bir açıklama yapacak, diye. Geçen yüzyılda, biraz da Darwin’in yanlış yorumu ve etkisiyle, insan ve hayatla ilgili her konu ve sonun, ırkçılığı anımsatan kalıtıma ve evrime (biyolojiye) bağlanıyordu. 1950 sonrasında hepsi /herkes çevrecikültürcü oldu. Theodor Dobzhanky gibi birkaç nadir biyolog (Mankind Evolving, Yale 1972), orta yolu, yani gentoplum (DoğaİnsanKültür) etkileşimini gösterip gündemde tutmaya çalıştıysa da pek de başarılı olamadılar. “Genom Araştırması”, sonuçlarından çok, yanlış ve çarpıtılmış yorumlarla, bugünkü medyanın sansasyon arayan ve pazarlayan magazin sayfalarına düşmüş bulunuyor. Salınım süresi yaklaşık yüzyıl olan bilim sarkacı hâlâ gen ve genetik yakasında. İletişim devrimine karşın, sarkacın ortada bilim durağında yavaşlaması son derece küçük bir olasılık. Sarkaç, karşı yakaya ve yeniden genlerin yok sayılmasına doğru yoluna devam edecek gibi görünüyor. Bu konuda birkaç biyolog, genetikçi ve hekimden uzman görüşü almanız ne kadar yararlı olurdu! Kuhn’un aynı sayıda ki Bilim adına savunduğu bir sıçrama gerek. Biliyoruz ki, ülkemizde evrim kuramına inanmayan yaratılışçılar %50 (biyoloji öğretmenlerinde bu oran %40’a düşüyor) ve kararsızlar %25. (Miller, Nature Anketi 2007.) Üniversitelerimizin sayısı arttıkça sanki bilimden uzaklaşıyor muyuz? CBT’nin bu sorunu izlemesini, okurlarını ve toplumu aydınlatmasını dilerim. Bozkurt Güvenç Suda tek bir yabancı madde varsa, bunun sudaki derişiminin 'en çok' sınır değer kadar olacağı açık: C1 / G1 = 1 ya da C1 = G1 Sudaki iki madde için (örneğin Arsenik ve Bor) sınır değerler 25730 nolu yönetmeliğe göre: Arsenik için: GAs= 10 µg/L ; Bor için: GBor= 1000 µg/L . Eğer sudaki arsenik derişimi örneğin 5 µg/L ise, (5/10) + (CBor/ 1000) = 1 ve buradan da Bor derişiminin: CBor = (1 – 0,5) x 1000= 500 µg/L değerini geçmemesi gerektiği bulunur. Suda başka maddeler de varsa, bunların 'aşılmaması gereken derişimleri', yukardaki bağıntıdan çıkarılabilir ve bu maddelerden uygunlarının, olasıysa, sudan süzülmesi ya da suyun bekletilmesi gibi yollarla elenmesi sağlanabilir. Yukarda açıklananlar çerçevesinde, sulardaki yabancı maddelerin insana ulaşım yollarının (Bkz. Şekil), bunların sağlığa etkilerinin ve alınabilecek önlemlerin Türkiye genelinde araştırılıp belirlenebilmesi, ancak ilgili bilim dallarından araştırmacıların katkısıyla oluşacak bir dizi 'Grup Çalışmalarıyla' sağlanabileceği açık . Bu ise, Sağlık Bakanlığı’nın,Üniversitelerin, Belediyelerin ve tüm Araştırma Kurumlarının başta TÜBİTAK olmak üzere ilgili bilimsel araştırmaları öngörmeleri ve desteklemeleriyle olası. Notlar 1 Grup Çalışmasının Önemi, Y. Atakan, Cumhuriyet Bilim Teknoloji Dergisi (CBT) 13.06.2008 2 İçtiğimiz Sulardaki Radyoaktivite ve Halk Sağlığı, Y. Atakan, CBT, Sayı 1112, 11.07.2008, 3 Kızılırmak sularıyla ilgili Tübitak, TAEK’ ya. çağrı, Y.Atakan , CBT, 05.09.2008