Katalog

Bilimsel yanıltmanın: Türleri, nedenleri, önlenmesi, cezalandırılması Bilimsel yalancılığın önlenmesinde üç genel yaklaşım benimseniyor: A) AraşUrmaalarm eğitilmesi, B) Üzerinde baskılann azaltılması, C) /r i> Üzerindeki mali baskılarm azaltılması. " *' Prof. Dr. Emin Kansu* ve Prof. Dr. Şevket Ruacan* unyaıun çeşıtlı ulkelennde bilimsel yanütmalann (Scıentific Mısconduct) ortaya çıkanlması son zamdiüdrda dkademık ortdnüardd endışe yardtan bır konu halıne gelmışur Ozellıkle ban Avrupa ulkelennın yetküı organldrı Avrupd Tıp Ardştırma Konseylen Avrupa Bılım Kurumu (European Saence Foundaüon) Amenka Bırleşık Devletlerı Ulusal Sagük Enstıtusu (NIH) ve Kanada bu konuyu, kamu sektorunde ve ulkedekı bilimsel durustluğu sağ lamak yonunden çok cıddı bır yaklaşımla ele almaktadır Araştırmalar ulkelerde unıversıte, kamu veya ozel kuruluşlann butçelen taraöndan desteklenmektedır Destekleyen kuruluşlar destekledıklerı araştırıcı veya araştmcüann bilimsel ve profesyonel çakşma standartlanna eksıksız rıayet edeceklerme olan guven esasına gore destek verır ler Her ulkede başta ulkenın en ust duzey bıhmsel koordı nasyon kurumları olmak uzere (TUBİTAK ve TUBA gıbı), unıversıteler ve unıversıte dışı bilimsel kuruluşlar bunyele nnde surdurulen araştırmalarda bilimsel draşürma etıgı genel standaıtlaıının yururlukte oldugundan emın olmak ve denetımı surdurmek sorumlulugunu taşımdktddırlar Bılım dunyasında emek verenlerın geleneklen belır lı standartiar ve deger olçulenrun yanısıra objektıf olma, durustluk açık sozluluk ve meslekı yonden ustun ahlaklı ol ma ozellıklennı taşımalannı gerektınr Yuzyıllardır, bılım adamları bırbulerıne ınanmak durumunda kalmışlardır ve herhangı bırının durust olmayan bır davranışı ortaya çıkuktan sonra o kLşının veya grubun araştrrmalan bılım dunya sında tum degerını kaybetmıştır Bu nedenle, bilimsel yanıltma veya aldatmacaldnn ıyı değerlendırılmesı, dogru ta ranması ve gereken tedbırlenn zamanında ahnması buyuk bır onem taşımaktadır Bilimsel yarultma (scıentific mısconduct) araşurmanın degerını veya guvenırkgını azaltan her turlu gınşım olarak tanımlanmaktadır Ancak bu tanımı yaparken dısıplınsız ve duzensız araşurma (sloppy research) kavramı ıle bilimsel yalancüık/yanütma (fraud) kavramını bırbırınden ayırmak gerekır (Şekıl 1) D egınmı verılmelı arashrma dısıplını ogretümelı ve yaptıklan araşurmalar yakmen takıp edılmelıdır Bu ozellıktekı bı lımsel yanütmalar ıyı ve dısıplınlı bır araştırma egınmı sonucu duzelülebılır ve bu rur araşurıcüar bılıme olumlu bır yak lâşımla kazandınlabılmektedır b) BtLtMSEL YANILTMA VETJI YALANCILIK (SCIENTİFİC FRAUD) Bilimsel yarultma, saptırma veya yalancılık (Frand) ıse ardştırıcının bılmçlı olarak ve amaçlı bır yaklaşımla çalışmanın metod veya sonuçlannı "kötü niyetle" saptırma sı ve degışurmesı olarak tanımlanmaktadır Bilimsel yalancılığın hıçbır ozuru yoktur Bırey şuphe uzenne uygun ve objeküf yontemlerle mcelenmeye ahnmalı ve bilimsel yalancılık delıller ıle kesınleşecek olursa kendısıne gereken ceza muhakkak venlmelıdır Bu yazıda bilimsel yanütma veya yalancılığın şekılle n nedenleri ve önlenmesinde duşunulmesı gereklı yaklaşımlar belırtlmıstr Büımsel yarultma (Scıentific Mısconduct) temelde 3 gnıpta toplanmaktadır 1. Bilimsel konanlık (piracy) Başka arastncüann verüerını (yazı, şekıl, grafik v b ) onun ızru olmadan al mak, ve kendı çalışmasının herhangı bır bolumune yerleşürmek 2. Plagiarism (Bilimsel Asırma) Başkalanrun fikır yazı ve çdüşnidldnrun bu kısnuıu veya tamamını kaynak kışüere gereken şeküde atf yapmadan kendısınınkı gıbı gostermek sunmak soylemk veya yayınlamak 3. Uydoıma, Yalan Yazma veya Yoktan Var Etnve: Venlenn saptınlması' veya varolmayan bügüenn/verüerın 'yoktan var edılmesı" (Ingüızce'de fabncaüon falsı ficatıon 'desk research" veya "dry lab" olarak ısımlendınlır) tij' duygusu, parasal kazanç husı ve nadıren de psüayatnk kışısel bozukluklarm büunsel yanütma ve yalancüıkta etken rol oynadıgı gorulmektedır • . \c Genelde tıptakı uygulamalaî3a bOimsal yanütmalann sık olmadıgı kabul edüırken az sayıda da olsa bu gıbı durumlann ortaya çıkması nedenıyle bu konuda çok ütız ve kurallara uygun davrarulması gerekügı kurumlardakı yonehcüer ve çaüşanlara belırlı sorumluluklar duştugu açıkur Büunde yanütma ve saptuınalann sıklıgı konusunda degışüc çalışmalar mevcuttur Amenka Bırleşık Devletlerı Ulusal Saglık Ensütusu (NIH) bunyesuıde bulunan Büımsel Etık Ku rulu'na Mart 1989 üe Mart 1991 tanhlen arasmda büımsel yanütma oldugu duşunulen 200den fazla muracaat olmuş ve bunlardan ancak 30 unda mceleme sonucunda ıddıanın doğru olduğu gonilmuştuı (1) Ulusal Saglık Enstıtusu (NIH) tarafmdan ABDde yüda ortalama 26 000 araşurma projesının desteklendıgı duşunulecek olursa büımsel sapürma yapan araşurıcı oranının çok duşuk olduğu«çücca gorulmektedır ABDde Ulusal Büım Vakfi(Natıonal Scıence Foundatıon NSF) destegı üe yurutulen bu çalışmada 2000 doktora derecesı programında olan ogrencı ve 2000 fakulte ogreüm uyesı olmak uzere toplam 4000 kışıye anket uy gulaması üe bilimsel yanütma konusu araştınlmıştır Bu uygulamada anketler kunya mşaat muhendıslıgı mıkrobıyolojı ve sosyolojı bolumlenndekı ogrencı ve ogreüm uyelerıne dagıtümıştır Ogrencı ve oğretım uyelerının %6 üe %9'u en az bır kez fakultede büunsel yanütma' ya şahıt olduklannı ıfade etmışleıdır Inşaat muhendıslıgı üe sosyolojı ogre nm uyelerının %40'ı doktora ogrencüermde ve %181 kendı meslekdaşlannda büımsel saptırmd üe plagidrısm ızledık lenru belırtmışlerdır Mücrobıyolojı doktora ogrencüenrun %12'sı ogreüm uyeleruun büımsel yanütma yapüğını üade ederken kımya ogrencüeruıın %20 sı anketlerde arkadaşlarırun büımsel yanütma yaptıklannı gozledüderını belırtmışlerdır (2) Büımsel yanütma (Scıentınc Mısconduct) nın südıguıı behrleme konusunda yenı çalışmalara gereksırum oldugu açücur Ancak büım dunyasuıda bu oranlarm genelde çok yuksek olmadıgı duşunulmektedır Dunya uzennde büımsel yarultma ve yalancılık konusunda çeşıtlı araşuncüann dosyalan uzennde durulmuştur Bunlar arasında WG McBrıde(1961 1982) Alsabti(1975 1978) davası Gullıs (1970) Buck ve Goutsmıt (1990), Soman (1972) Darsee (1983) üe Imarushı Karı ve D Baltımore(19891991) sayüaDilu Büımsel yalancüıgm önlenmesinde uç genel yakJaşımın yararlı ve onemlı oldugu uzennde durulmaktadır I Araşuncüann egıümı ve ogretımı II Araştıncüar uzennde bdsküan dzaltmaya yonelık tedbırlenn ahnması III Araştıncüar uzennde malı basküann dzaltüması Bu yaklaşmüan suasıyla ele alabılınz I. EĞİTİM VE ÖĞRETİM Büımsel yanütmalan onlemek amacıyla yapüması ongorulen eğıtım ve oğretm'ın prensıplen aşagıdakı şeküde özetlenebüır I Unrversıte ve dığer eğıüm kurumlannda mezunıyet oncesı ve mezunıyet sonrası donem de ve ozellüde araştırma yapan gruplara etk standartlann ogreulmesı gerekmektedır Bu konuda temel sorumluluk kurumlardakı ışverenlerde olmalıdu ve her kurumun "Iyı Araştırma Idaresı" (Good Research Management GRM) konusunda kendı prensıplennı saptaması gerekır Iyı Araştırma Idaresı (GRM) konusunda her kurum evrensel olçulerde araştırma metodolojısı, ven toplama ve saklama, ven anahzı üeyo BİLİMSEL YANILTMA (SCIENTİFİC MISCONDUCT) BİLİMSEL YANILTMA (SCIENTİFİC MISCONDUCT) DİSİPLİNSİZ ARAŞTIRMA "Sloppy research" BİLİMSEL YALANCIUK VE SAPTIRMA "Freud" Büımsel durustlugun dışına çıkümasına etkı eden faktorler çok çeşıüı olmakla bırukte, bıreym yetersız araştırma egınmı ve araştırma dısıplını almarruş olması başta gelen nedenler arasuıdadır Kışısel olarak kurumda veya akademık ortamda hızlı yukselme hırsı başkalanrun kendısmın olumlu ve başanlı tanımalannı arzulama duygusu, ısmını süc süc yayınlarda gorme arzusu (Hollywood Sendromu) kurumun veya bolumun aşın ve oransız baslosı (projelenrun desteklı olmasını ısteme vb), "fazla yayın = fazla pres BİLİMSEL YANILTMA NEDENLERİ 4oiayı Sili a) DtStPLtNStZ ARAŞTIRMA (SLOFFY RESE&RCH) •. ' ..'^,..C2t% •*' Dısıplınsız ve duzensız araşurma yapan bir araştıncı, araştrma planlanmasını, uygun metod seçuranı, metodlan uygulamasını, sonuçlann analızını ve yorumunu bümemektedır Araştincı, ıyı nıyetîî' olarak yaptıgı yanlışlannın "far kında degüdır ve yanlışlannı bılmeden guverulır olmayan sonuçlar utetmektedır Bu şeküde ve bılgısızce yanlıs sonuç ureten araştıncılar uyanlrnalı, tendıleme araşbnna 712/4