Katalog

Zümrütten akisler olarak yazdım W, o durumun olasıkgını[n, kombınezonlar hesabıyla bulunacak bır olçusunu] gostermektedır" İsın en ılgınç yanı ıse Boltzmann ın bu olasüıkcıl entropı bagıntısıra, k R/Nfr sabıtını hıç kuUanmadan yanı gereklı fi zıksel boyutu vermeden ıfade etmıs olmasıdır Yaru olasüıkcıl entıopının tam fizıksel ıfadesını ük veren Planck oldu Kendı ısıma bagıntsındakı sabıtlerden bınsını h ıle gosterdıkten sonra artık salınıcüann enerjı uleşımını de dıkkate akp bagınüdakı dığer sabıtı de ınceledıgınde Jfyı entropının dogal bırımı olarak elde ettı (R ve k aracüıgıyla /V^'nın, bununla da elektrohzdekı Faraday sabıtim kullanarak elektron yukunun değerlennı ük kez "dogru" olarak bulan da Planck'tır Boylece de bugun "Planck kutlesı' "Planck suresı" ve "Planck uzunlugu" dedıgı mız mutlak bınmlen de ük onerıp hesaplayan O oldu) Planck devam edıyor "Şımdıde VVyu, yanı N tane salınıcının, toplam Uj^ ntreşım enerjısıne sahıp olma olasüıgını bulrnak onem kazanıyordu Bu ıse Ufjye, sonsuz derecede bolunebüen sabıt bır nıcelık olarak degü de sonlu ve ozdeş parçalarla [t enerjı elemanlan] oluşturulmuş yalınık yapüı bır nıcelık olarak bakmayı gerektinyordu Planck ıkına yasanın aksıyomcultermodınamık kavranısmı, oncelen kesınlıkle reddemgı atomcul ve olasüıkcü yoramuna u feda etmısu1 Bu arada ehf {[, frekans) demek zorunda kahşını ıse, 'Bu sırf bıçımsel bır varsayım olup gerçekten bunun uzermde, ne pahasına olursa olsun olumlu bır sonuç bulma kaygısı dışında fazla duşunmedım'' dıyerek ıfade edıyordu Ama o da üpkı Boltzmann gıbı başlangıçta, bulacagı bağıntılarda daha sonra e»0 lımıtı almarak surekh bır enerjı dagüımı elde edüebüecegmı duşunmustu m Ancak gerek kendısının gerekse üerleyen yülarda pek çok başka fizıkçının bu gıbı çabalan sonuçsuz kalacakn Planck bu şeküde yenı bır anlam verdıgı ısıma dagüımı bagmusını ve de h eylem kuantumunu 14 Arahk 1900 gunu Alman Fızık Demegının toplantsında meslektaşlanna sundu. " Salınıcının belırtkenlennden bağımsız olan a' sabıünın adını h olarak değısnrdım ve boyutu, enerjı çarpı zaman oldugu ıçın buna elemanter eylem kuantumu yahut, hf enerjı elemanma nazıre olarak eylem elemanı adını verdım" Iste boylelıkle, 18 Mayıs 1899da Max Planck'ın zıhnınde "dollenen", 19 Ekım 1900'de "erken doğan" Kuantum Kuramı, 14 Arahk 1900de de "kuvezden çıkmıs" oldu Tum modem ıleuşım araçlan ve ozelhkle bügısayarldiın temel elemanlan ozelıklerını ancak kuantum lcuramı çerçevesınde anlayıp yapıp denetleyebıldıgımız duzeneklerden oluşmaktacür a A. M. C. Şengör "De\\ Petro"nun şehrinde Rusya çiçek açmıs. Buyuk Petro'nun ulkesi silkinmış, kendme geliyor. Bir uçtan bir uca onbir zaman dılımı kaplayan dev ulke cesametinden hıç umulmayacak bir hız ve duzen içinde uygar ulkeler arasındaki yerini alıyor. St. Petersburg havalimanı kendısinı ilk goren tunstın cesaretinı kırıyor. Kırk yıl onceki Yeşilkoy'den kuçuk ve bayat (halbukı St. Petersburg'un esas hava limanı iç hatlar olarak kullanılan apronun dığer tarafındakı buyuk komplekstir). Şehre gıden yollann genisliğı ve ferahlığı dikkat çekmeğe bashyor. Sonra esmerkezlı halkalar halinde Brejnev donemi konutlan, Kruşçev donemi konutlan, Stalin donemi konutlan ve ...saman içine dusmus bir elması bulmuşsunuz gibi, birdenbire, çarlık doneminin o goz kamastıran şehri. Neva'nın boynuna asılmış bir mucevher gerdanlık gıbi St. Petersburg hava lımanından gelen yolcuyu karşılıyor. Nevski Prospekt boyunca giderek otelımize yeriesiyoruz. Ertesi gun toplantı yok, şehri gezeceğiz. İTU'den Boris Natal'in ile lobıde bulusuyoruz: Once nereye gıtmek istersin diye soruyor. Oya ile Cevdet ağızlarını açamadan "Cuvier'nin mamutlanna11 dıyorum. MamutlarZooloji Muzesinde. Muze Neva boyunda Saray Koprusü'nün kuzeybatısında dizilen bir sıra guzel binadan biri. Boris, Muze'nin batısındakı yesil bınayı gösteriyar. "Doğu Bilimleri fakiıltesi" diyor. "Senin Vasily Bartold'un hocalık yaptığı yer. "Bartold, Kraçkovski, Oldenburg, Minorski... doğu bılimlennın dev isımlen; denebilir ki bu konunun modem fazının yaratıcılan. Ben bunlan dusunurken Cevdet kiralık otomobilimizi park ediyor, Zooloji muzesine daltyoruz. Kapının tam onunde Karl Baer'in koca bir heykelr zoolog ve kartograf. Muze'nin içine giden merdıvenin kenannda muzenın kısa tanhi panolar halinde verilmis. 0 pano* , ! „ , »,/,»,,.».. 17oo'/J/, larda Pallas ile baslayan bir suru tanıdık isim. İleMammmuai, / /VV 00 ride genis bir kondorda Mamutlan göriıyarum, Lena oeltannda kürk tacirleri taadeta kosarak yanlanna gidiyorum. En önde rafindan bulunup, dört yıl sonra Adams mamutu, yani 1799'da Lena deltasında ancak Akademi üyesi Adams kurk tacirieri tarafından bulunup, dort yıl sonra tarafından Zooloji Muzeune ancak Akademi üyesi Adams tarafından Zooloji Muzesine getirilebilen deri ve kıllanyla birlikte ko getirllebilen deri ve kıllarıyla birrunmus dev ül. O heyecanla Boris, Cevdet ve likte korunmuş dev filin adıydı... Oya'ya bu fosilin biyostratigrafinin kuruluşundaki rolu hakkında bir konferans vermeye başlamısken gözüme hemen yanımızdaki bir vftrinde teshir edilen birgergedan kafası takılıyor. Sakın .... evet! O! Pallas'ın Vilyui nehri boyunda asfalt içinde bulduğu kurklu gergedan. Cuvier'nin ortamın âni değişimini belgelemek için kullandığı ılk temel kanıtl Pallas'ın Cuvier'nin, Hutton'un, Lyell'ın okuduğum tum kitaplan kafamda dansetmeğe baslıyariar. Konferansımı bırakıp o vitrine koşarken ganban kılıklı bir zat yaklaşarak Boris'e birşeyler soruyor. Birkaç cumle sonra Boris, adamı hurmetle bana takdım ediyor: Muze'nin muduru. Ne sans, gezimizin gerisini bu kıymetlı zoologun kılavuzluğunda yapıyoruz, ustelik bana bir de müzenin mevcudu kalmamts kataloğundan hed'ıye ediyor. Oğleden sonrayı kıtap avıyla geçirdik. Rus jeolojisinde monografların yeri batı jeolojisindekınden çok daha fazladır. Eskıden bunlar yerel matbaalarda az sayıda basılır ve hemen tukenirdi. Bunlan elde etmek için tum Rusya sathına dağılmış bır dost ağına gerek vardı. Eskiler ise ancak sahafta bulunuyor. Rusya'ya ozguriuğün geri gelmesi, sahaf sayısını da artırmıs Biz de sırayla bunlan gezdik, jeoloji kitaplannın yanısıra Bartold'un dokuz cıltlık Soçineniye'sini (Yazılar) bulduk. Ertesi gün toplantınm bızi ikjilendiren kesımi oğleden sonraydı, bız de sabahı St.Petersburg'un 29 km. dısmdaki yazlık saray Peterhof'da geçirdik. Bu muhtesem yapı içinden ıkı görüntü seçeyim: 1) Bütün duvarlan Çesme deniz savaşının tablolanyla süslü bir oda 2) Buyuk Petro'nun mutevazı çalısma odası (benimkinden kuçükl). Birincisi bize üniversite olabilme yolunda ıkı asırdır çaba sarfeden İTU'nun kurulusunu, ikincisi de İTÜ'yu çabasmda basanlı kılabilmenin yollannı hatıriattı. Toplantı ve onun için olustunılmuş sergi tek kelimeyle muhtesemdi. Rusya yetmis yıllık açığı çok buyuk bır hızla kapıyor. Rus Maden ve jeoloji Servisinin 300. ytlı münasebetiyte yapılan toplantınm bır kısmı, bu servisin (VSEGEI, eskı adıyla Geologlçeski Komitet) merkez binasında yapıldı. Toplantı yapılan saloniann kondorları yerbilımlerinin sohretler geçidi gibi: Karplnski, Musketov, Preobrajenski, Obruçev, Popov, ....vedaha kimler kımler, sıra sıra tablolar, bustler, zevkle dizilmis camekânlar içinde sergilenen geçen yuzyılm haritalan, kitaplan. VSEGEI'nın dırektorunun odasında bana Karpınski'nin yazı konsolu gösterildi (oturarak değil, ayakta yazmayı yeğlermis): eğilip yuz kusur yıl once O'nun aziz ellerinin dolandığı yüzeyi hurmetle öptum. St. Petersburg'da benı en çok etkileyen yer ise Coğrafya Cemlyeti (Russkoye Geografiçeskoye Obşestvo) oldu. 1845 yılında kurulmuş olan bu saygıdeğer cemıyet tum Rus yerbilimlenni bunyesinde topluyor. Gr'ıvtsov Sokağı 10 numaradakı eski binanın genis merd'ıvenlerinde butun baskan ve genel sekreterlerin, önemli Rus kâş'ıfterinin bir omek çerçevelenmis resimlen var. Bir baska yerbilimleri sohretler galerisi olan bu merdivenler beni o kadar heyecanlandırdı kı Cevdet'in cep telefonunu ısteyerek Sırn Erlnç Hocayı aradım, O'na isimleri okudum. O da benimle birlikte heyecanlandı. Sonra muhtesem kutuphaneyi gezdik: Rusya'nın en zengin yerbilımleri kutuphanesi. ^oplantı salonlan (aman ne adlar dile geldi oralarda, Nansen, Potanln, Hedln, vs. vs.), konseyin 1845'den ben değismeyen masa ve sandalyeleri... Bütun bunlara sahip bir kültür yıkılır mı? Yıkılmaz. Kendi ulkeme naçizane tavşiyem, kuzeydeki dev komsumuzla iyi dost olmaktır. MtuPtanck mulunun doğrulugu kesın olsa büe buna yalnızca bır ınterpolasyon lormulunun şansh tahmnı olaıak baküabılecekse, bunun sadece sınırlı bır degen olabılır Bu sebeple, elde edüdığı 19 Ekun gununden başlayarak kendımı bu denklemın gerçek fizıksel anlamını bulma çabasına adadım Bu soru beru dogrudan dogruya entropı üe olasılık arasmdakı üıskıyı duşunmeye, yaru Boltzmann'ın fıkulerıne gotuıdu Kısaca ozetlenırse yaptıklarıma bır umutsuzluk gınşunı denüebdır Huy olarak sakın davranma egılımınde olup her turlu kuşku uyandırabılecek seruvenı reddedenm Ama malıyeü ne olursa olsun, her ne pahasına olursa olsun [karacısım enerjı dagüırru ıçın] kuramsal bur yapı bulunmalıydı Kanımca [termodınamıgın] ıkı yasası her turlu koşul altada geçerk olmahydı Gen kalamna gelınce, fizıksel yasalara üışkın oncekı tum kanılanrru feda etmeyehazırdım Bırkaç haftalık sıkı çalısmadan sonra da karanhk kalkü ve hıç beklenmedık bır ışık gorundu . O gunlere dek entropıyle olasılık arasmdakı üşkıye pek dıkkat etmerruşnm Buna pek ılgı de duymuyordum, çunku her olasılık yasası ıstısnalara da ızın venr, ben ıse termodınamıgın ıkına yasasının hıç ıstıana gozetmeden geçerh oldugundan eroındım'' Planck, ısı ışımasını ıncelemeye basladıgı yıllarda ıknci yasaya atomcul bakısa şıddetie karşıydı, hattâ asıstanı Ernst Z c m u l o ' y a yazdırdıgı makaleler aracüıgıyla Boltzmann'la bır polemık yurutmustu Ancak nefrete vardığı soylenebüecek bu zıt egılımıne karşın "ne pahasına olursa olsun" [karacısım ışıması ıçın] bır çıkanma varma çabalan onu bu, gorunuşe gore kaçmılmaz yola sokmuştu "Bır rezonatorun elektromanyetik entropısını tum termodmamık ve elektromanyeuk yasalan hâlâ gerçekleyecek şekılde veren [19 Ekım 1900'dekı] denklemı tekrar tekrar degısürıp geneEeşurmeye ugraştım ama bunda başanlı olamadım Kanımca bu benı, ısıma entropısının ve dolayısıyla aynı zamanda Wıen'ın enerjı dagüımı yasasının, entropı artması ılkesının elektrodınamıge uygula nımından çıkmak zonında olmasına goturdu Dolayısıyla da bu yasanın eger varsa, geçerlılık sınırlannın termodınamıgın ıkmcı yasasınınkılerle aynı olmak zonında olduguna vardım T&bıı kı bu, yasanın yenı ek deneylerle sınanmasının temel onemını daha da artırmaktdydı Ama hıç bır başka yolun bana açık oldugu gorunmedıgınden dolayı artık Boltzmann yontemını deneyerek gelısıguzel bır fizıksel sıstemın gelışıguzel bır durumu ıçın entropryı S= k\nW * TubıtakBüım ve TbknıkSayı 39S, Ekun 2000, s 32 1 Ttermodınamıgın 2 yasasma gore kapah bır C zıksel sıstemın entropısı hıç bır zaman azalamaz Bunun sonuçlarından bır ısı' ısmm sıcak cısımlerden soguk cı sımlere aktanlması (CBT706) ve sıcaklıklann eşıtlendıgı denge durumunda entropının en yuksek degeıını alma sı' dır Bu yasa motorların verunını de sınırlamaktadır u Ludwıg Boltzmann, entropıyı bır sıstemın du zensızlıgının bır olçusu olarak tanımldyarak bunun ener p dagüımınm mumkun durumlardan en olası olanldrıru bularak hesaplanmak gerekögını üen sıırdu Daha atom ve molekullerın büe' gerçeklıgının sorgulandıgı bır do nemde Ernat Mach gıbı etküı kunselenn karşı gehp hatta alaya alamalan sonucu Botzmann ınühar ettı Bu gun mezartaşı uzerınde entropının bu tanımının Planck tarafından tamamlanrruş olan matematıksel ıfadesı kazılıdır1 m Ancak, bunu tfyı sıfıra goturerek yapmayı duşunmedıgı bu sabıtı onerrüı bır evrensel nıcclık olarak nıtelendrrerek mutlak bır buım sıstemının temel elemdiıı olarak onermesınden bellıdır h'nın sıüra gırmesını bek leyen ıse Sır James Jeans olmuşru 709/5