Katalog

Zümrüt'ten akisler A. M. C. Şengör Trakyalı güzel kız gene gülecek mi? "... ve, sevgili Teodoros, zeki ve güzel bir Trakyalı hizmetçi kızın, yukarı bakıp yıldızları gözlerken kuyuya düşen Tales'le dalga geçtiği anlatılırdı. Kız Tales'e gökyüzündeki şeyleri bilmek heveslisi oldugu halde yeryüzünde ayağının dibindeki şeylerin gözünden kaçtığını söylemişti." (Platon, Theaitetus 174 A) Belki de bu, Tales henuz genç oldugu bir zamanda Trakyalı güzelin, Miletli asilzadenin kendi çekiciliğine değil de yıldızların çekiciliğine kapılmasına içerlemesindendi. Her ne hal ise, bu sarışın güzel kuyuya düşenin tarihte oynayacağı rolü bilseydi, herhalde kendisine gösterdiği kayıtsızlığa iyice içerlerdi. Dikkatsiz asilzade, arkadaşı ve öğrendsi Anaksimander ile birllkte eleştirel akla ve dolayısıyla bilime bağlı insan uygarlığının kurucusu olan Miletli Tales'ti. Mılet'te Eksamıes Bey ile Kleobulin Hanım'ın oğullan olarak herhalde M.Ö. 620 civarında doğmuştu. Ailenin Fenikeli oldugu Herodot'un tarihinde (I, 170) geçmesine rağtven, Eksamies'in adının Karya adı olması baba tarafının Karyalı olduğunu gösterir*. Zaten Laerteli Diyojen de (I, 22) Tales'in soylu bir Miletli aileden geldiğini kaydeder. Tales'in büyük marifeti, kafasının başkalarınınkinden farklı çalışmasıydı. Her olaya, insan kafasının anlayabileceği rasyonel bir neden araması onu mitolojiden uzaklaştırmış, kendi başına nedensonuç ilişkileri kurmaya götürmüştü. Depremlere nerede ve nasıl oldugu belirsiz deniz tanrısından çok şiddetli fırtınalann, hava ve iklim değişimlerine Zeus'tan ziyade hava olaylannın neden olduğunu söylüyordu. Kendisine inanmayanlara nispet olsun diye üzüm hasadının iyi olacağını tahmin ettiği bir yıl Milet ve Sakız'daki tüm uzum preslerini kiraladı. Zamanı gelince bunları fâhiş fiyatlara devrederek büyük bir kâr elde etti. Ama sonra bir bilimcinin amacının bu olmadığını söyledi. Bu gösteriyle Tales, bilimin din gibi kontrolü imkânsız iddialardan değil, onceden kestirmelere, yani kontrollara imkân veren varsayımlardan oluştuğunu vurguluyordu. Bu konudaki en etkili gösterisi ise 48. Olimpiyad'ın 3. yılındaki Güneş tutulmasının onceden tahminiydi: "[Medlerin ve Lidyalılarm] birbirine esit götürdükleri savasın altıncı yılında bir çarpışma cereyan etti. Muharebe sürerken birdenbire gündüz gece oldu. Cünün bu değismesini Miletli Tales lyonyalılara onceden haber vermifti; zaman sınırı olarak da değisimin görüldüğü yılı söylemisti."(Herodot, I, 74). Tales'in onceden kestirdiği Güneş tutulması M.Ö. 28 Mayıs 58S tarihinde gerçekleşmiş ve önümüzdeki hafta olacak tutulma gibı Anadolu'da hissedilmişti. Havayı hatta yıldızların hareketini onceden bilebilen bir adam, hele ilk çağda, ne yapar? Kendini ya tanrı, ya da en azından peygamber ilan ederl Firavunlar, hatta Roma imparatorları, Tales'ten çok daha beceriksiz ve bilgisiz oldukları halde öyle yapmamışlar mıydı? Gunes'in sırdaşı olan Tales ne yaptı? "Sevgili Anaksimander" dedi, "bunlar benim düsüneelerim, varsayımlarım. Ama ben nihayet bir insanım, her insan gibi yanılmaklığım muhakkaktır. Bunlara bak, ama inanma, bunları daha iyilerini bulmak amacıyla elestir. Bana kendi düsüncelerini söyle. Ben de onları bildiklerim ısığında elestireceğim. Beraberce belki daha iyilerini bulabiliriz, içinde yaşadığımız olemi anlayabiliriz." Bu sözlerden cesaret bulan Anaksimander, tarihin ilk Güneş sistemi teorisini, ilk Dünya haritasını, ilk Dünya coğrafyasını ve jeolojisini ve ilk evrim teorisini yarattı, bunları bilinen en eski düzyazı kitapta herkes için yazdı. O'nun öğrencileri Anaksimenes ve Ksenofanes onu eleştirerek yepyeni doğa bilimsel kuramlar oluşturdular. Bu heyecan Ksenofanes ile Güney Italya'daki Yunan şehirlerine, Urlalı Anaksagoras ile Atina'ya sıçradı. Sonunda Milet'te yakılan ateş, Dünya'dan taştı, Ay'a, Merih'e, Venüs'e ulaştı. İnsan refahı, insan emniyeti bilimin kucağında güven buldu. 11 Ağustos'ta gün karardığı zaman başınızı göğe kaldırarak Tales'i düşünün. Onun bize hediye ettiği, evrene egemen olmak üzere olan insan yüceliğini düşunün. Onunla aynı türden bir yaratık olmanın o muazzam onurunu doya doya hissedin. Belki gökyüzünde Güneş'in henüz kararmayan kısmında bir de sarı saçlı güzel bir yüz görürsünüz. Deyin ki "Ah! orada kerata, gene Tales'e gülüyor. Fakat bu sefer bu başka, şuh, arkadaşça bir gülüş. Tabiî, sonunda istediği oldu. Artık o Tales'in, hem de sonsuza dek! Evet, tarihin bir cilvesiyle ben de ikisinin de memleketlisiyim." Tutulma nedir, nasıl oluyor? Tam, parçalı ve halkalı tutulmalar: Ay'ın Güneş'l tam olarak örtebilmesi için bazı parametrelerin denk gelmesi gerekir. A slında çok basit: Guneş, sistemin dekı tnm gezegenleri aydınlaür. Aydınlanan gokcısımleri arkalarında uzun gölgeler bırakırlar Eğer başka bır gezegen bu golge konısıyle kesişirse, golge ıçınde kalan bolge Guneş ışıklannı alamaz ve Guneş parlakhgını kaybeder. Dunya'da bu durum, Guneş, Ay ve Yer aynı çizgi uzerınde bulunduklan sırada gerçekleşir Guneş ve Ay, Yer'den aynı buyüklükte gorundugu ıçın Ay diskı Guneş 'i tamamen kapatır, bu durumda tam Guneş tutulması olur. Ay'ın golge konısının tepesı Yer uzerınde batıdan doguya dogru uzanan sıyah dar bır çızgi oluşturur ve buralardala gozlemcüer ıçın Guneş tam ola rak ortulur Ay'ın tam golgesinin dışında kalan yan golge bolgesınde ıse kısmi tutulma gozlenir. '' .' ' Tam ve halkalı tutulmalar Ay, Dunya çevresınde, Dunya da Guneş çevresmde ebptik yorungelerde donduklerı ıçın Guneş'm yerden uzaklıgı mevsimlere gore, Ay'ın buyuklugu de ay içinde degişir Yer'e gore Guneş en yakın, Ay en uzak konumlarındayken gerçekleşen bır Guneş tutulmasmda, Ay'ın golgesı Guneş'ı tam olaıak kapatmaya yetmez, bu durumda halkalı Guneş tutulması olur Dunya ve Ay arasındaki en fazla uzaklık yaklaşık 405 500 km oldugun dan, halkalı tutulmalara sık rastlanır Ancak bu tıp tutulmalarda halka çok parlak oldugu ıçın Guneş tacı (korona) gorulemez Ay'ın Dunya'ya en yakın oldugu zamanlarda ıse aralanndakı mesafe yaklaşık olarak 363.300 kmdır ve Ay Guneş'ı tamamen orteı. Bu durumda korona çok guzel gozlemlenebüir 11 Agustos'takı tam Guneş tutulması % 102,8 tutulma derecesıne sahıp Ay'ın tam golgesinin yanlarmda kalanlar ıse kısmı tutulma ızlerler Uygun koruyucu gozluklerle bakıldıgında Guneş dıskının onunde Ay'ın golgesı gorulur, gunduz havanın belırgın şeküde kararması veya sıcaklıgın duşmesı gıbı olaylar ancak tutulma derecesı % 90'ın uzerındekı Guneş tutulmalannda hıssedılır. "Hellen efsanesine göre Fenikeliler de Kadmos adlı bir Hellenin soyundan turemişlerdir (bkz. Kranz, W., 1984, Antik Felsefe, Metinler ve Açıklamalar, çeviren S. Baydur. Sosyal Yaymlar, Istanbul, s. 37). Tales'in Fenikeli oldugu hakkındaki eski rivayetlerin inanılırlığım değerlendirirken bu faktor goz ardı edılmemelidir. 646/5