Katalog

Türk astronomların bilimsel deneyleri 11 Agustos 1999 Tam Güneş Tutulması'nda Istanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ve Istanbul Üniversitesi Gozlemevı Araştırma ve Uygulama Merkezı, 11 Agustos 1999 Çarşamba gunu 14 20 civarında Türkiye topraklan üzerinde meydana gelecek tam Guneş tutulmasına Gurcistan Büimler Akademisine baglı Abastumani Astrofızik Gozlemevı araştırıcıları ile birlikte üa gözlem istasyonu kurdu. Bu ıstasyonlardan bıri Tokat ili Turhal ilçesinde, digeri Elazıg Fırat Üniversitesi Kampusü'ndedır. Gözlem istasyonlarının yerinırı seçıminde bir çok ıklımsel krıterler gözönüne alındı. Bunlardan en onemlüeri; Ortalama Bulutluluk, Ortalama Nem, Yagmurlu Gun Sayısı ve Güneşli Günlerdir. Iki istasyon seçilmesinin iki nedeni oldu. Birincisi, aralarında yaklaşık 500 km olan bu üd ıstasyondan birinde havanın kapalı olması durumunda digerinde gözlemi yapabilmek; ikincisi ise tam tutulma gözlem süresini iki katına çıkarmak. Bilindigi gıbi tam Guneş tutulması sırasında her ne kadar Guneş'in kromosfer tabakası (renk kure) tam tutulma başlangıçında ve sonunda 1520 saniye kadar gözlenebilse bile, Güneş gözlemcüerinin asıl amacı, korona (taç) tabakasının fizigı hakkında bılgi elde etmektır. Güneş'ın uç dış atmosfer tabakası vardır. 1 Fotosfer (Işık Kure), 2 Kromosfer (Renk Kure), 3 Korona (Taç). Ay'ın Guneş'e gore uzaydaki gunluk hareketı daha hızlıdır. Ay'ın gunluk Dogu'ya dogru olan hareketi yaklaşık 13 derece, Güneş'inki ise sadece 1 derece kadardır. Tutulma şartları saglandıgı takdirde, Ay'ın Güneş'ın önünden geç mesi ortalama (Ay'ın Yer'e olan uzaklıgına baglı olarak) üç saat kadar sürer. Bu tutulmada bu süre yaklaşık 2 saat 45 dakika kadardır. Ay Guneş'e ılk dokundugunda parçalı evre başlar, ve Guneş diski (fotosfer) yavaş yavaş ortulur Bu evre yaklaşık 80 dakika surer. üanci kontak dedigımız anda tam tutulma meydana gelir ve bu anda muhteşem bir doga olayı ile karşüaşınz. Turkıye smırlarında ortala ma 2 dakika 15 saniye sürecek olan bu tam tutulma sırasında Merkür ve Venüs gezegenleri ile bazı parlak yıl dızlar gorunur olur. Uçuncu kontak anından ıtıbaren Ay Guneşi Dogu'dan terk eder ve etraf tekrar aydınlanmaya başlar Istanbul Üniversitesi Gözlemevi elemanları Istanbul Üniversitesi Araştırma Fonu'nun destegi ile Uluslararası bir proje başlatmış ve aşagıdaki deneyleri Gürcistan Abastumani Gözlemevi araştıncıları ile birlikte hazırlamışlardır. Halı hazırda her iki ıstasyonda aletlerin kurulumu ve kalibrasyonu devam etmektedır, Toplam 30 bilımadamı (15'i Gurcu Bilimadamı olmakuzere) çalışmalannısürdürmektedir, . Gözlem amaçları 1 Dört Kanallı Koronograf: Açıklıgı 100 mm, odak uzunlugu 1000 mm olan bu koronografla dört ayn renkte (kırmızı (6364 A), sarı (5694 A) yeşil (5303 A) ve H alfa) dar bant filtreler kullanılmak suretıyle gerek kromosfer gerekse iç ve dış koronadaki yapılar hakkında bilgi elde edilmeye çalışılacak. 2 Koronograf: Açıklıgı 110 mm, odak uzunlugu 2500 mm olan bu koronografa bir radyal fütre takılarak beyaz ışık koronasının görüntüsü alınacak ve koronanın yapısal bıleşenlerı incelenecektır 3 Iki Kameralı Polarimetre: Bu alet koronanın polarizasyonunun belirlenmesınde kullanılacaktır. Aletın açıklıgı 100 mm ve odak uzunlugu 1000 mm dir. 4 Flaş Sinematograf: 70 mm objektıf açıklıgı ve 1600 mm odak uzunlugu olan bu alete bir objektıf prizma ve bir sinema kamerası baglanmak suretıyle üst kromosfer tabakasmdakı kımyasal elementlerın radyal dagüımları ve iyonızasyon derecelerınin tayini yapılacaktır. 5 Çap Tayini Deneyi: Odak uzunlugu 5000 mm olan bir teleskoba bıı taranıa cihazı, fotornetre ve CCD baglanarak Güneşin kutuplarından olan basıkhgı ölçülmeye çalışılacak. 6 Lyot Tipi Güneş Koronografı: Bu aletle, GCD kamera kullanılarak dış koronanın fotoelektrik ölçümlerı yapılacaktır. 7 Elektropolarimetre: Bu alet Abastumani Gozlemevi'nın optik laboratuvannda geliştirilmiştir. Yarıçap ve azımut boyunca Güneş koronasının toplam akısını ölçmek ıçın kullanılacak. 8 Bir Metrelik Fotografik Polarimetre: Bu alete bir polanzor takılmak suretıyle Güneş koronasının resimlerı alınmaya çalışılacaktır. Polarizor üç farklı açıda (0, 60, 120 derece) çevrilerekpolarizasyon derecesi olçulecektir 9 Bir Metrelik Teleskop: Koronanın kıı mızı ışıkta ve süreklüikte aynı anda göruntüsunu elde etmek için kullanılacaktır. Kırmızı ışıktaki interferans filtresinm yarı genişügı 5, süreklüikte 50 Angström'dür. Alet bir selostat ile birlikte kullanılacaktır. 10 Meade Reflektörü: Odak uzunlugu 1280 mm ve objektıf açıklıgı 210 mm olan bu teleskobun yüksek ayırma gucünden (0.56 yay sa niyesı) yararlanılarak kutup tuycükleri (polar plumes) göruntülenmeye çalışılacaktır. Bunun için bir CCD detektorü kulanılacak ve yonlendirmeler bir bilgisayar programı yardımı ile yapılacaktır. Her iki kutup bölgesinde yuksek ayırmagüclü görüntü alınması hedeflenmıştir, 11 1500 mm Odak Uzunluklu Teleskop: Odak duzlemine 6x6 cm boyutunda film çekebilen bir fotograf makinası yerleştirilmiştir. Makınanın odak düzleminde bir polarizor vardır. Üç farklı açıda polarızasyon gozlemleri yapılacaktır. Geniş ölçekte koronal polarisasyon ölçümu hedeflenmiştir. 12 2000 mm Odak Uzunluklu Teleskop: Odak duzlemine 5303 Angstrom darband interferans fıltresi ile bir polarizor yerleştirilmiştir. Dar bir band aralıgında koronal polarizasyonu tayin edilmeye çalışılacaktır. 13 Meade Reflektörü: 35 mm'lık fılm uzerıne 5 ayn poz süresinde üçer pozluk setler halinde polarimetrik goruntuler alınacaktır. Yukanda bahsedılen bütün gözlemler sıraşmda Kodak TMax 100400 ASA siyahbeyaz fılmler kullanılacaktır. Ozetle, yapılacak bütün deneyler Güneş'ın özellıkle korona tabakasının dınamigının daha iyı anlaşılmasma yönelik hazırlanmıştır. Bilindigi gıbi korona bir kaç milyon kelvinlik sıcaklığa sahiptir. Bu sıcaklıgın asıl kaynagı henüz tam olarak tesbıt edilememiştir. Isıtma mekanizmasının kaynagı ses dalgaları olabüecegı gibi magnetık orjinli de olabüecegı duşunulmektedır. Bu gözlemlerın bu tür konulara ışık tutacagını duşunmekteyız. Ayrıca, Güneş dıger yüdızlann anlaşümasında her zaman canlı bir laboratuvar olmuştur. Bu nedenle bu tur gozlenüerin her zarnan önemi büyüktür. Prof. Dr. Adnan Ökten Prof. Dr Türker Özkan 646/21