Katalog

Yeter artık" demek kolay değil! Rasyonel bir karar, geçmişteki yatmmlara göre değil, gelecekteki kazançlara göre yapılmalıdır. A ksayan camnızı sıkan bır ılışkıyı hıç matld surdurmeyp çahştınız rnı? Fıks fıyatd sınırsız yemek ola ridgı sunan lokantalarda çatlayıncaya kadaı yedık ten sonra odedıgımz paıayı çıkaıtmak ıçın hâlâ bu lokma daha yemege çalıştıgınız oldu mu' Kuzey Irlanda dakı ba rış referandumunda sızın tarafin çok kayıp verdıgını one suroıek oyunuzu savaştan yana rnı kullandınız9 Yukdndakı sorulardan bır tanesıne bıle evet de menız sızde psıkolojıde "Parayı batııma yanılımı Sunk cost fdllacy derıılerı takıntı var demektu Bu takıntı seçe neklen gelecektekı kazançlaıa gore degıl de geçmıştekı yatırımlara gore değerlendıren kışüerde ortaya çıkar Rasyonal bır seçım yalnızca geleregm kar VP zaıar heçapları uzeııne yapılmalıdır geçmışte odenen bedelleı VP plde edılen kazançlar bugunku seçımı etküememelı dır Psıkoloqlaı kaıaı alma surecının altmda yatan gızlı zıhınsel faalıyetlerı ortaya çıkartmak ıçm duşunceyı etkı leyen egılıın ve yanılgılardan yola çıkarlar Parayı batırrna yanılımı uzerıne bugune dek yapılan pek çok araijhımd ve ınceleme bu olgunun büınmeyen yonlerınm qun ı.şıgına çıkartıyor Bu konuda yapıldn son bu aıaştırmaya gore kdiaı alma suıecınde geçmışte yapılan yatınmların buyuk aqıılıqı voı Soz konusu araştırmada uç grup deneğe uç farklı fıyattan ^ezonluk sınema bılelı satıldı Bırırif ı grubd satılan kombınp bıletın fıyatı 15 dolarken ıkıtıc gıubunkı ?, dolar uçuncu grubunkı ıse 7 dolardı Sezon sonunda denekleı ın kaç fılm ızledıgı araştırıldı Ucuz bılet alan de nekleı pdhalı bılet alanlaıa oıanla daha az sayıda fılmp gıtrnışleıdı En fazla sayıda filmı 15 dolar odeyen grup \ılemıştı Profesyonel basketbol antrenorlerı de paıayı batıı ma takıntısından etkılenıyor Kalıformya Unıversıtesı'nden Ha Hüdng ve Barry Staw ın antrenorler uzerınde yuruttu gu bır çalışmadd oymıculaıın peıfoımanslaıma gore de gıl aldıklaıı ucretlere gore degerlendırıldıklerı ortaya çık tı Pahalı oyuncularm daha fazla oyunda oynatıldıgı VP ta kımda daha uzun sure tutuldugu ı/lendı Mdntıksdl bır dçıklaması olmayan para bdtuma ya nılımı yalnı/ra spor ve eglence dunyasında goıulmuyor ış ya&drnındd dd alınan kararlar bu takıntıdan buyuk olçu de etkılenıyor Indıana Unıversıtesı nden Anne McCdrthy ve araştırma ekıbının yuruttugu başka bır araştırrridda yenı ış kuıan gırışımcılerın ışlerı yolunda gıtmese de yatı rımları kısmayıp buyuk bır ınatla ısı surduıduklen goıul du Bu ve buna benzeı araştırmaların sonuçlarını değerlendıren Staw ılk aldıklan kararları haklı çıkartma çabası ıçıne gıren ınsanlarm geçmışte odedıklerı bedellerı kur larrna umudundan çok zoı vaz geç tıklerıru soyluyor \ Concorde yanılımı Bu konuda uretılen dıger bır teorı de umut teorısı' Buna gore ınsanlan kazançlarından çok yıtırdıklerı şeyler harekete geçırıyor Ve yıtırılenler bırıktıkçe ınsanlar daha nsklı ddvrarıışlaı ıçıne guıyoı Ornegm at yanşlarındd son bahıslerde ılk bahıslere oranla daha yuksek pardlar doner Gunun sonunda pdrasının çogunun yıtırmış olan bahıscı yıtırdıklermı gerı alrridk umuduyla elındekı tum parayı son bahıse yatınıidktan kendını alıkoyamaz 1996 yılında Ingılız Psıkolojı Demegı'nın gerçek leştudıgı Duşunme konulu konferansta Oxford Unıversıtesı zooglaı mdan Alex Kacelnik ın ortaya attıgı Concorde yanılımı teorısı pek çok aklı başında sağduyu Sd hıbı ınsanın nasıl pjara bdlırnıa yanılımı tuzagına duştugu nu açıklıyor Hayvdiüdidakı davıanış bıçımlerını ıncele yen ethologlar, ınsanlaıda para batırma yanılımına yol açan duşunce sılsılesının hayvanlarda Concorde yanılımı adı altmda ortaya çıktıgını belırtıyor Concorde adlı bu personık uçagın daha ılk deneme uçuşunda beklentıle rın altında performans sergıleyeıek başansız bulunması na kaışın uıetunıne ve ydtuımlara devam edılmesı uça gın adının psıkolojıde "yeter artık" dıyememe takıntısı na verılmesme yc! açmıştı Bu olgudan esınlenen etho loglaı geçmişteki yatınmların yuzu suyu hur metıne" bugunku olumsuz gıdışatı devam ettırme çabalarına Concorde yanılımı adını vermışlerdı Son yıllara dek hdyvanlardd gorulduQu ılerı suru |pn Concoıde yanılımı ıle ınsanlaıa ozqu paıa batırma korkusu arasında benzerlık olabüecegı fıkrı kımsenın aklına gelmemıştı Ne var kı son çrunlerde hayvanlardakı duıum muhakemesı yapma yetenegınm ınsanlarddkıne çok benzedıgı goruşu gıderek yaygınlık kazanıyor Terk edilen eşler Concorde ydrulımı evrırn teorısı çeıçevesmde oı taya atılan bır kavram Ureme surecını başarıyla surdur mek ıçın hayvanlar once eş bulmak yuva kurmak yav rularmı buyutmek ve korumak gıbı bır dızı sorumlulu gun altına gırer Bu sorurnluluklannı yerme getırııken hayvanlar bır tdkım ozverı ve yatırımlaıda bulunuı onle rıne bır engel çıktıgında sorumluluklarma devam edıp etmeme karaıını şımdıkı durumunu degerlendırerek ya par 1972 yılında Newarktakı Kutgers Unı versıtesı evrım teonsyenı Robert Trivers, çıft olu^turarı hdyvanlaıda eşleı den bırının yuvayı terkedeıek yavıula rın buyutulmesı sorumlulugunu dıger çıftın sırtına yukledıgını tark ettı Trı vers'e gore yuvayı tprkedpn genellıkle daha az yatırımda bulunan tdiaf (ço gunlukla erkek) oluyordu Oxford Unıversıtesı nden Richard Dawkins ve ogrencısı Tamsın Carlısle hayvanların on leı ındekı seçeneklerı degerlendırırkerı gelp( ektpkı ka zançtan çok ılk yatınmldrı goz onunde bulundurdugunu ıddıa pden Trıvers e kaışı çıktıldr Dawkıns e qoıe dogal ayıkldirid suıecınde yuvayı terk eden tarai yalnızca bu ışten avantaj sagladıgı ıçın çekeı gıder yaptıgı on yatı rımları duşundugu ıçın degıl Ne var kı Davvkıns araştır malarını dermleştırdıkçe hayvanlarda Concorde yanılımı adı verılen takıntının mumkun olabüecegını fark ettı DdvvkırıstPn başka Flondd Unıversıtesı'nden Jane Brockmann Kıngston Queen Unıveısıtesı nden Robert Lavery ve Carleton Unıversıtesı'nden Patrick Weatherhead hayvanların çeşıtlı davranışları altında Concor de yanılımının olup olmadıgını araştırdı Butun bu çalış maların sonuçlarını değerlendıren bır grup bılım ddamı hayvanlar dunyasındak] bazı kavıamlaıın aıaştırmacıla rm kdfasını karıştudıgı ve bulgulaıın onyargıyla değer lendırümış olabüecegı varsayımı uzerınde duruyor Reyhan Oksay New Scıentıst 23 Mayıs 1998 586/8