Katalog

Dünya benzeri gezegenler ve Üzerinde yaşadığımız Yer'e benzeyen gezegen arayışlannda son bulgular üzerine... Osman Demırcan(*, **) • Gozde Bayer (**) kutlelerının Jupıter kutlesme gore çok buyuk olması so nuçların guvenılırlıgını azaltmaktaydı U çsuz bucaksız evrende sonsuz sayıda yıldızdan bır tanesı ve bu yıldızın etrafında aynı duzlemde aynı yonde doldndn dokuz buyuk gezegen 6 mılyar km yarıçaplı bır dısk ıçerısınde yer alan Guneş bu dokuz buyuk gezegen kuçuk gezegenler ve kuy rukluyıldızlarla bıılıkte Guneş sıstemını oluşturuyor Guneş sıstemının sadece bır ge?egenınde yuzey de nızlcr ve hava katmanı karbon molekullerını temel alan canlılar ıçm yaşama ortamı oluşturnıuş ve bu uygun or tamda yaşayan ranlılardan bır tanesı duşunme yetene gını gelıştırerek yakın çevresını sureklı araş tınyoı Evıende yalnız mıyız Başka dunyalarda yaşayan canlılar var mı? Nerede bu başka dunyalar başka guneş sıstemleı P 19yu7yüırı sorı (,eyregınde G.Schiaparelli VP P.Lowell gıbı meşhur astro nornldi Mars yuzeyınde gorduklerı bazı ay rırıtıları oıada vaıoldugunu kabul ettıklerı ustun medenıyetleı m su kanalları olarak yoıumladılar 0 zamanlar bırçok kı.şı Maıs lılaıın buyuk kanallarla kutuplarddn su taşıdık laıınd ınanıyordu Hatta sonradan ıkı Mars uydusunun yorunqe hesapları gozlemlerle uyuşmayınca onların Mars lüar tarafından yoıungeye otuıtulmuş ıçı boş yaşam mer kezleı ı oldugu bıle ıddıa edıldı Marsta bugun yaşam yoktuı fakat ozellıkle 1976 da Mars a ındmlen ıkı Vıkıng uzay aracıyla yapılan ıncelemeler Mars ta bır zamanlar çok mıktarda su bulundugunu gosterıyor, belkı de o d o nemlerde Mars ta yaşam vardı 7 İlk güvenilir bulgu tlk guverıılıı gezegen bulgusu 1992 de A. Walszczan ve D.A.Frail tarafından kaydedıldı En az ıkı geze gen hıç olmaması gereken bır yerde, bır pulsann etraun da bulunmuştu Aslında burada da gezegenler hıçbır şe kılde gorunmemektp gozlenen pulslar arası surenın duzgun donemlı degışımı gezegen varlıgına yorumlanmaktadır 1600 ışık yüı uzakta Vırgo takım yıldızmda bu lunan pukar (PSR 1257+12) buyuk olasılıkla bır çıft yıl saptanan gezegenler Jupıteı kutlesınde veya çok daha buyuk kutlelı gezegenlerdıı Çunku sozu edılcn yon temle bugun ancak bu buyuklukte gezegenler saptana bılıyor Dunya benzeri gezegenlerın tayfsal yontemle saptanabılmesı ıçın 10 cm/sn nın altındakı sıstematrk hız degışımlerının olçulebılmesı gerekmektedır Bugunku en ıyı teknıkle 3 m/sn lık duyarlığa ınmek mumkunduı Bu duyarlıkla Jupıter dn daha kuçuk kutlelı gezegenle nn saptanması mumkun gorunmuyoı Ornegın Sa turn un Guneş ın hıZına etkısı sadece 2 7 m/sndır Diğer zorluklar Dıgeı taıaftan gezegen yorungelerınm uzaydakı konumu ve gezegenlerın merkez yıldızlara uzaklıkları saptanamadığı ıçın gezegen kutlelerı ıçın sadece alt ve ust sınırlar venlebılıyor geıçek degerleı bulunamıyor Bılındıgı gıbı Jupıter m kutlesı Guneş kut lpsının bınde bııı kadardır Kuramsal he saplara goıe 80 Jupıter kutlesmden buyuk cısımleı gezegen degıl yıldi7 sayılıyoı çunku bu cısımler merkezlprırıde nukleer reaksıyonlarla ener]i uretıp ışık yayıyoılar Kutlesı 1780 Jupıter kutlesı olan gok cı sımlprının meıkezleıınde bır mıktar agır hıdrojen ve doteryum yakarak enerjı uret tıkleıı büınmoktedır Bu cısımlere de gezegen degıl kahverengı ruce denmekte dır Bu bakımdan bır gok cısmıne geze gen ctıyebılrrıeV ıçın kutlesının 17 Jupıteı kutlesınden kuçuk olması ve bır yıldız et rafında yorunge hareketı yapması gerek mektedıı Bu yıldız etıatında yorunge haıeketı yap mayıp evrende başıboş dolaşan gezegen ler de olabılır Ancak bu tuı gezegenleıı hugurıl u tpknıklerle saptamak mumkun olmadıgı gıbı bu gezegenler bır yıldıza yakın olmadıgı surece çok so guk olurlar atmosferlerı olmaz ve sonuç olarak bu gp zegenler yaşam ıçınde uygun yerler olamazlar Yaşam başka nerede? Jüpiter ve Satürn gıbı buyuk gezegenlerın kalın atmosferlerının bır bolgesmde sıcaklıgın yaşanı ıçm uy gun oldugu bu bolgelerde mtrojen denızlerı ve bu de nızlerde de metan buzullan olabılecegı duşunuluyor Bu ortamlarda ılkel yaşam turleıınrn bulunabüecegı de goz ardı edılmıyor Herşeye karşın bugune kadar Guneş sıstemı ıçerısrnde başka bır gezegende bızım gıbı uygarlıklar kurmuş canlılar bulunamadı ve boylece artık bılıyoruz kı Guneş sıstemı ıçerısınde yalnız yaşamakta yız Pekı nerede arayalım bu uygarhkları9 Tabu kj yüdızlarda degü Çunku yıldızlar yaşam ıçın çok fazla sıcaktır Pekı başka yıldızların etrafında Dunya gıbı gezegenler olama? mı9 Evrende mılyarlarca gokadası ve her gokadasında aşagı yukan yuz mılyar yıldız var Ustelık bu yıldızların çogunlugu Guneş ben zerı yıldızlardır Guneş dokuz buyuk gezegenıyle bır lıkte bu koca evıende ımtıyazlı sıstem mıdır9 1992 yılına kadaı bırçok bılım adamı Guneş sıs temı ozgun bır oluşum geçırmış olabılır t, unku yıllaıdu yorungesınde gezegen bulunan yıldızlar ar<iiuyor ama bugune kadar bır tek bıle bulunamadı dıyorlardı 199?, yılına kadar astrometnk gozlemlere dayalı gezegen bulguları her defasında yenı gozlemlerle ya lanldnmışlı Duyarlı tayfsal gozlemlere dayalı ük gezegen bulguları Gama Cephesı ve HD 114762 yüdızlarına üışkındır Fakat gozlemlerın kapsanan zaman ve duyar lüık açısından yeterlı olmarnası VP bulunan gezegen 586/4 dız bıleşenıydı Buyuk kutlelı bıleşen supernova patla ması sonucu notron yıldızı oluştururken dıger bıleşen den akan madde bu yıldızın donmesını hızlandırmış an cak oluşan yogun X ve gama ışınımı üe bıleşen yıldız bu harlaşmış olmalıydı Çunku PSR 1257+12 nın bıleşenı gorunmemektedır Pulsar etrafındakı gezegenlerın nasıl oluştugu bı lınmıyor Guneş sıstemmde oldugu gıbı başlangıçta oluştularsa supernova patlamasma nasıl dayandılar9 Sonradan oluştularsa (kı oyle gorunuyor) bu durum bır den fazla ge7egen oluşum mekanızmasmın varlıgına ışa ret edıyor 1995 te başka bır pulsann (PSRB0329+54) çevresınde boşka bır gezegenın varlıgı 1995 te T.V.Shabanova tarafından benzer yolla saptandı Pulsarların etra fındakı bu gezegenler bulunduklan ortam nedenıyle bıldıgımı? gpzegenlerden çok farklı olmalıdır Kesin kanıtlara doğru Yakın geçmışte yıldızlar etrafında yorunge hare ketı yapan gezegenlerle ılgılı bır gelışme daha yaşandı Hıpparcos uydusu Agustos 1989 da fırlatılışından gore vını tamamladıgı Mart 1993 e kadar 118 bın tane yıldı zın konumlarını çok hassas ızledı Hıpparcos un gozlem duyarlıgı yerden yapılan en ıyı gozlemlere gore 100 kat daha ıyıdır Indırgemelerı bıle buyuk bılgısayarlarla 4 yıl suren Hıpparcos ğozlemlerı nıhayet 1997 yazmda da ğıtıma başlayacaktır Hıpparcos ğozlemlerı ıle yıldız uzaklıkları ve konumları çok dogru belırlenebıldıgı ıçm donemlı konum değışımınde bulunan gezegen parametrplerı de çok daha guvenılır olmaktadır Ornegın 47 Uma nın uzaklıgı Hıpparcos gozlemlerıyle 46 ışık yılı bulundu Bu yüdızın konum degışımı ıse kutlesı 7 ıle 22 Jupıter kut lesıne sahıp bır gezegenın varlıgını ongormektedır Benzer gozlemlerle 70 Vır yıldızınm uzaklıgı 59 ışık yılı 51 Peg yüdızının uzaklıgı da 50 ışık yılı bulundu 70 Vır etrafındakı gezegenın en fazla 65 Jupıter kutlesuı de 51 Peg ın etrafindakı gezegenm de en az 500 Jupıter kutlesmde oldugu goruldu Bu durumda bu yıldızlara aıt gezegenlerın aslmda gezegerı degıl kahverengı cuce oldukları anlaşıhyor Yenı verılerle yıldızların tek olmadıkTarı çevrelermde yıldız veya gezegen bıçımınde cısımlenn bulundugu anlaşılmaktadır Kuçuk gezegenler henuz gozlem teknıklerı yeterlı olmadıgı ıçm saptanamıyor İlk dikkat çekici aday Guneş gıbı başka normal yıldızlar etrafında ilk gu venüır gezegen bulgusu 1995 te Mayor VP Queloz ta lafından kaydedıldı 40 ışık yılı uzakta Guneş benzeri bır yıldız olan 51 Peg ın etrafında 4 229 gunde yorungc ha leketını tamamlayan en az Jupıter kutlesıne sahıp olan yenı gezegen rnerkez yüdıza sadece 7 mılyon km uzak lıkta bulunuyordu (Bu uzaklık Merkuı un Guneş e ortalama u/aklıgının sekızde bırıdır) Bu ügınç gezegenın keşfı merkez yüdızının radyal hız degışımı ıle saglanmış tı Bu gezegenın keşfınden hemen sonra uç benzer yıdızda daha uç ayrı gezegenın varlıgı benzer yontemle 1996 da G.WMarcy ve R.P Butler tarafından ılerı suruldu Bu yıldızlaı 70 Vıı 47 Uma ve rCnc yüdızlandır ve