Katalog

DAVRANIŞ BİLİM B İ L İ M GÜNDEMİ Hayvan zekâsı üzerine yeni görüsler Canlıların evrim süreci içinde edindikleri doğal özellik olan zekâ hayvanlarda ne ölçüde gerekli... Hasan Bahçekapıh Boğiçi Univ. Psik. Böl. I 24520 nsan psikolojisine 1960lardan beri hâkim olan bilişsel yaklaşım son on yılda hayvan psikolojisini de etkilemeye başladı. Önce, basit çağnşım yoluyla öğrenmenin (klasik ve operant şartlanma) açıklanmasında davranışçılığın uyarantepki modellerinin yetersiz kaldığı, bu tür öğrenmenin hayvanın çevresindeki olaylar arasındaki nedensel ilişkileri öğrendiği varsayımıyla daha iyi açıklanabileceği görüldü. Bunun yanında bu tür öğrenmenin de hayvanlann sahip olduğu tek bilişsel yetenek olmadığı anlaşıldı Hayvanlan bilgi işleyen sistemler olarak görme eğilimi yaygınlaştı ve hayvan davranışını anlamak için hayvan zekâsını incelemek gerektiği kabul edildi. Bu yazıda bu zekânın niteliğiyle ilgili olarak son zamanlarda yapılan araştırmaların ve ortaya atılan görüşlerin bir özetini sunacağım. Zekânın temel birimleri dış dünyadaki olayların kodlarıdır. Bu sayede hayvan herhangi bir anda çevresinde varolmayan bir bilgiyi kullanabilir. Yani hayvan davranışı dışardaki uyaranlara doğrudan tepki vermekten ibaret değildir. Bu kodlar fiziksel bir olayın (mesela bir avın) hafızada tutulması olabileceği gibi, fiziksel olaylardan soyutlanmış daha genel kavramlar da olabilir (mesela genel olarak ağaç kavramı, veya yer, zaman, sayı kavramları). Hayvanda bir hafıza varsa birinci türden kodların olması doğaldır. Daha önce gördüğü bir nesneyi tanıma bile hayvanın bu tür kodlamalar yaptığını gösterebilir. Hayvanda zekâdan bahsedebilmek için ikinçi türden, soyut kodların varolduğunu göstermek gerekir. Bu amaçla yapılan bir deneyde Meck ve Church (1982) farelere önce yemek almak için orta uzunlukta bir ışık yakıldıktan sonra bir levyeye basmaları gerektiğini öğretti. Kısa veya uzun süreli ışıktan sonra levyeye basmak yemek getirmiyordu. Hayvanlar bu aynmı öğrendikten sonra yeni bir deney ortamına alındılar Burada orta uzunlukta bir sesten sonra levyeye basmak yemek getiriyor, kısa ve uzun süreli seslerden sonra basmak ise bir işe yaramıyordu. Hayvanlann bu ikinci durumda gerekli ayrımı yapmayı bir kontrol grubuna göre çok daha kolay öğrendikleri görüldü. Birinci ve ikinci ortamdaki uyaranlar (ışık ve ses) fiziksel olarak birbirinden çok farklı olduğuna göre hayvanlann birinci ortamdan ikinci ortama taşıdığı bilgi "orta uzunluktaki uyaran'dan sonra tepki vermek olmalıdır. "Orta uzunluktaki uyaran" ise doğrudan fiziksel bir olayı tanımlamadığı için somut bir şekilde kod lanmasına imkân yoktur. Birçok hayvan türünün bu tür genel kavramlar oluşturabil diği ve bunları karmaşık problemleri çözmekte kullandığı gösterilmiştir. Bu durumda hayvan davranışını açıklamak için basit uyarantepki modellerinin yetersiz kalacağı, hayvanın bilişsel süreçlerini incelemek gerektiği açıktır. Artık hayvanlann da bir zekâya sahip olduğunu ispat etme aşaması geride kalmış, araştırmalar bu tür süreclerle ilgili kapsamlı teoriler geliştırme amacına yönelmiştir. Bütün bu gelişmeler psikolojiyi "doğal bilim" olmaktan uzaklaştırdı mı? Davranışçıların dogmatik sayılabilecek prensiplerinin arkasında yatan sebep psikolojiyi doğrudan, herkesçe gözlenebilir doğal olgular inceleyen bir bilim haline getirmekti. Sklnnar (1987) son makalelerinin birinde Scientific American v.b. gibi genel bilim dergilerinin artık pslkoloji yazılarına az yer verdiğini, bunun sebeplerinden birinin de "bilişsel" yaklaşımın psikolojiyi doğa bilımi olmaktan uzaklaştırması olduğunu iddia edlyordu Gerçekten davranış yerine zekâyı incelemek psikolojinin doğallığını bozdu mu? Buna cevap verebilmek için zekânın doğadaki yeriyle ilgili birkaç söz söylemek gerekir. Bir sistem sahip olduğu bilgiyi ve dışarıdan (duyu organlarına) gelen enerjiyi kullanarak bilgisini arttırabiliyorsa ona zekâ sahibl diyebiliriz (Churchland, 1988). Bilgi ise dış dünya ile sistematik bir ilişki içinde olan bir iç düzene sahip olmaktır. Hayat da genel olarak kendi iç düzenini veya yapısını korumak ve geliştirmek için varolan yapıyı ve dışardan gelen enerjiyi kullanmak şeklinde tannımlanabilir. Zekâ metafizik bir kavram değil, canlı varlıkların evrimsel gelişme süreci içinde kaçınılmaz olarak sahip oldukları bir özelliktir. Son olarak bir konuya daha değinmek gerekir. Başta, karşılaştırılmalı psikolojinin hayvanlan bilgi işleyen sistemler olarak gören yaklaşımı insan psikolojisinden aldığını söylemiştik. Insan da bir hayvan olduğuna göre insan zekâsını da diğer hayvanlarınkiyle beraber aynı paradigma içinde inceleyebilir miyiz? Bu bilimsel açıdan arzu edilir bir şey olmakla beraber insan zakâsının diğer hayvanlardan ayrı, tamamen kendine özgü yönleri olduğunu da kabul etmemek güçtür. Örneğin, Macphall (1982) göre şu andaki bulgular insan dışındaki omurgalıların zeka düzeyleri arasında bir fark olmadığı yönündedir, ve insanın farklılığı da yeteneğinden ileri gelmektedir. Oilin bizi diğer hayvanlardan ayıran başlıca özelliklerimizden biri olduğu kesindir Buna rağmen, ortak atalardan evrimleştiğimize göre hayvanlann (örneğin şempanzelerin) basit dil yeteneklerinin inclenmesi bile bize zekâmızın evrimsel kökenleri hakkında ipuçları verebilir. Bu bakımdan Insan ve hayvan psikolojlslnl birbirinden ayrı düşünmemek gerekir. Churchland P.M. (1988). Matter and Consciousness. Cambridge: MIT Press. Macphall, E.M. (1982). Brain and Intelligence in Vertebrates. Oxford: Clarendon Mock, W.H. ve Church, R.M. (1982) Abstraction of temporal attributes. J. of Exp. Psy.: Animal Beh. Proc., 9, 320334. Sklnner, B.F. (1987). VVhatever Happened to Psychology as the Science of Behavior? American Psychologist, 42, 780786. •CMTahl glrlflmlerln psHctyatrlk pslko•osyal yönleri ve bir model olarak meme cerrahlsi hastalannda öbbip»lklyatrlk Hyezon çalısma «orunlan Doç. Dr. Sedat özkan, Uzm. Dr. Abdullah Iğici, Uzm, Hemşire Mine Turgay, Çapa Meme Cer. Sem. Sal., 26 Kasım, 10.3012.00 • Geleneksel Çubukçu SempozyumuROCHE llaç Fabrikası Topl. Sal., 29 Kasım, 9.0015 00 • Ord. Prof. Or. Zlya öktem, Prot. Or. ömer özek IV. Mlkrobiyolojl Günü Çapa Mikrobiyoloji AD Topl Sal , 29 Kasım, 16.0019.00 •Skolyoz Dr. Nilgün Tutar, Doç. Dr. Nurten Eskiyurt, Çapa Fiziksel Tıp ve Reh. AD Küt., 28 Kasım, 8.3010.00 •Çocukluk çagı tümörleıinde radyoterapl prensiplerl Prof. Dr. Munir Kınay, Çapa Onkoloji Enst. Kit., 29 Kasım, 10.30 •Ittlhabi bagıraak hastalıklarında mukoza epttelinde morfolojlk ve hlstoklmyasal deglylklikler Prof. Dr. Ferhunde Dizdaroğlu, Çapa Patoloji AD Küt., 25 Kasım, 1300 •Tümörlerln metastaz yeteneglnl etklleyen Immün hücreler Araş. Gör. Sema Pişkin, Çapa Onkoloji Enst. Kit., 26 Kasım, 10.30 •Tekrarlayan düşüklerde allolmmün fak»r Uzm. Dr. Yavuz Salihoğlu, Çapa Kadın Hast. ve Doğum AD, 26 Kasım, 11.00 • Kalp yetersizliginde yeni tedavlUzm. öğr. Dr. Pınar Akan, Cerrahpaşa 5. Kat Sem. Sal., 26 Kasım, 13.30 •Permethrinln stcan testislerittzerineetkllerl Uzm. Engin Yenilmez, Çapa Histoloji ve Emb. BD ö ğ . Lab., 27 Kasım, 9.3010.30 • Kalsiyum aniagnostterl Doç. Dr. Necla Toker, Çapa Biyokimya AD Küt., 27 Kasım, 11.0012.00 •Çocuklarda oksijen tedavlsl ve akırt solunum yetanezligl Uzm. Dr. Metin Karaböcüoğlu, Çapa 1933 Ün. Reformu Amfisi, 27 Kasım, 13.0014.00 • Moleküllerln hucre zanndan geçis harekellerl I Dr. Ç. Yergın, Çapa Fhzyoloji AD Seın. Sal., 27 Kasım, 15.0017.00 •Onkogenlerln karslnogenezdeki rolleri Dr. Yavuz Dizdar, Çapa Farmakoloji AD Küt., 28 Kasım, 9.3010.30 •PerHerlk slnlr ve kas hastalıklarında muayeneT Prof. Dr. Aynur Baslo, Çapa Edip Aktin Kit., 28 Kasım, 14.30 •Sepsis ve septik sok Uzm. Öğr. Dr. Izzet Frasko, Cerrahpaşa 5. Kat Sem. Sal., 29 Kasım, 13.30 •Paralitik şaşılıklar Prof. Dr. Fazıl Sezen, Dr Mehmet Dokuyucu, Çapa Göz Hast. AD Ders., 26 Kasım, 8.3010.00 •Yüzeysel ıtıbalar Dr. Tareneh Rezvani, Cerrahpaşa Fiziksel Tıp ve Reh. AD Sem. Sal., 26 Kasım, 11.00 • Mlkroorganizmalann beslenmesl ve üretllmesi Doç. Dr. Bülent Gürler, Çapa Mikrobiyoloji AD, 26 Kasım, 11.1512.15 • Myxold yumuşak doku MJmörlerl Dr. Şennur llvan, Cerrahpaşa Patoloji AD Sem. Sal, 26 Kasım, 121.30 •Aşılarla llglll »on gelişmeler Prof. Dr. Ayşe Kaypmaz, Cerrahpaşa Halk Sağ. AD Sem. Sal., 27 Kasım, 11.00 •Noktürnal astma Dr. Serdar Erturan, Cerrahpaşa Göğüs Hast. AD Sem. Sal., 28 Kasım, 9.30