Katalog

Dİ LBİ L İ M Anadolu, Avrupa dillerinin anavatanı (Hıtit'e yakın) ve Llkya (Luvvian'a yakın) dıllerını ekledıler Yakın Doğu ve Anadolu, dünya uygarlığının büyük bir kısmımn beşiği oima özelliğiyle de arkeolog ve dilbilimcllerin gözdesi. Yazanlar: Thomas V. Gamkrelidze ve V. V. tvanov Çeviri: Gülşat Aygen Baştarafı 1. sayfada Dılbılımcıler, bılınen dıller arasında dllbilgisl, sözdlzim, sözcük dağarcığı ve seslendirmede uygunluklar arayarak, dılın yakın akrabalarını ve son olarak özgun dılı kurmaya çalışırlar Yaşayan dlller bırbırlerıyle doğrudan karşılaştırılabilırler, yazılı bıçımde yaşayan ölu dıller kendı ıçlerındekı dılbılımsel verılere dayanılarak seslendınlebılırler Oysa asla yazılı blçlm almamıs ölü dlller, yalnızca ardıllarıyla karşılaştırılarak ve sesbılımı yönlendıren yasalara uygun olarak gerıye dönük çalışarak yenıden yapılanabılır Seabillm tarıhsel dılbılımcıler ıçın çok önemlıdır, çunku yuzyıllar boyunca sesler anlamlardan daha kalıcı olmuşlardır HıntAvrupa dıllerı ustunde ılk çalışmalar Avrupalı araştırmacılara en yakın dıller ustunde yogunlaştırılmışlardı, İtallk, Keltlk, Germenlk, Baltık ve Slav dıl aılelerı gıbı Bu dıllerle Hindistan'da konuşulan An (Aryan) dıller arasındakı yakınlıklar 16 yüzyılın başlarında seyyahlar tarafından fark edıldı 1786'da tüm dlllerin ortak blr atası olabıleceğı fıkrını ılk olarak öne süren Sır William Jones.bır hukukçu ve Doğu dıllerı öğrencısıydı Böylece19 yuzyılda tarıhsel dılbıhmın kurucuları ıçın bırıncıl uyaran nıtelığı taşıyan HintAvrupa hlpotezini ortaya atmış oldu. tıtreşimsızleştirılmeslyle gerçekleşmıştı Böylece "çekmek" anlamına gelen Sanskrıt 'dhar', Ingılızce 'dravv'un daha eskı bıçımı olarak Almanca 'tragen'den daha da eskıdır Bu kurallar dılı konusanların nasıl yaşadıklarını ortaya çıkaran Hınt Avrupa sozcuklerı yenıden oluşturmak ıçın kullanıldı Saptanan sözcukler, dılbılımcılerın Avrupa'da, guneyde Alpler, kuzeyde Baltık ve Kuzey Denızı arasında kalan bölgeye denk duştuğunü sandıkları bır arazı ve ıklımı betımlemekteydıler Anadolu'nun önemi Yakın zamanda elde edılen verılere göre HıntAvrupa dillerinin anavatanı Batı Asya'dır Üç nesılden arkeolog ve dılbılımcı, Turklye'den Turkistan'a kadar pek çok bölgede bır duzıne eskı dılde yazılmış el yazmaları bulup çıkardılar ve çözumledıler Bu verıler ve dılbıhm kuramındakı yeni fikirler dılbılımsel evrımın yasalarının gözden geçırılmelerını gereklı kıldı Protodılde betimlenen alanın, Karadenlz'in güney kıyıları, Balkan yarımadası, Kafkas dağlan ve Anadolu arasında kalan bölgede olması gerektığı sonucuna varıldı Tarım devrımı, HıntAvrupalıların koyler ve sehır devletlerı kurmalarını sağlayan artıkyıyecek uretmelerını olanaklı kıldı 6 000 yıl once bu şehırlerden kalkarak, Avrasya kıtası ustunden göçe başladılar İlk dilbilimcller Ilk dılbılımcıler geçmış zamana aıt HıntAvrupa dılını yenıden oluştururlarken Grlmm'ın "ses kayması" (sound shıft) yasasına dayandılar, buna göre unsuz harfler zamanla, tahmın edılebılır bır düzenle bırbırlerının yerlerını alırlar Bu yasa, daha çok kardeşı Vtfilhelm'le yazdığı masal antolojısıyle un kazanmış olan Jacob Grlmm tarafından 1822'de ortaya kondu Grımm'ın yasası, başka şeylerın yanı sıra, Germanık dıllerde, genel yerlerını yumuşak unsuzlere verme eğılımıne karşın bazı sert unsuzlerın neden kalabıldıklerını açıklıyordu Protodılde varsayılan daha yumuşak "tıtreşımh" unsuzler, 'b', 'd', 'g' kendılerıne denk duşen sert unsuzlere, 'p', '•', 'k'ya yerlerını bırakmışlardı Grımm'ın yasasına göre bu, unsuzlerın Hitit kralhğı Göçmenlerın bazıları M Ö 2000 yılında Anadolu'ya doğudan gırerek, M Ö 1400 yılına kadar hükum suren Hitlt Krallığı'nı kurdular Hıtıtlerın resmı dılı HıntAvrupa dıllerı ıçınde yazıya geçen ılk dıllerdendı Yirmıncı yüzyılın başlarında, önce Vıyana Unıversıtesı'nde, sonra Prag'dakı Charles Unıversıtesı'nde çalışan dılbılımci Bedrlch Hrozny, Ankara'nın 200 km doğusundakı Hıtıt başkentı Hattuşas'ın kıtaplığında bulunan tabletlerdekı Hitit çlvi yazılarını çözdu Tabletler kamaşekıllı sembollere dayanan eskı yazı sıstemıyle, çıvı yazısıyla yazılmışlardı Aynı kıtaplıkta ılıntılı Ikl dilde (Luvvıan ve Palaık) yıne çıvı yazısıyla yazılmış tabletler bulundu Luvvıan'ın evrımı Hıtıt Imparatorluğu'nun yıkılmasından sonra, M ö 1200 yıllarında yazılmış hıyeroglıflerden ızlenebılırdı Ortaya çıkan bu Anadolu dillerı aılesine dılbilımcıler Lldya Hitlt ve diğer Anadolu dillerinin M ö 3000 yılından 2000'li yıllara geçış sırasında ortaya çıkmaları, HıntAvrupa protodılının parçalanması ıçın mutlak bır zamansal lımıt oluşturur Anadolu protodılı o zamana kadar zaten yavru dıllere bölunmuş olduğu ıçın, araştırmacılar Anadolu protodılının ana HıntAvrupa dılınden M Ç 4000 yılından önce ayrılmış olduğu> nu tahmın edıyorlar HıntAvrupa toplumunun Anadolu dıl aılesı parçalandıktan sonra kalan parçası hakkında bılınenler de bu verıleri destekler nıteiıkte Yazılı tarıhe geçen dıller bu toplumdan çıktılar Kopan ilk grup Yunan Ermenl • Hint İran dil topluluğu oldu. Bu kopuş M ö 4 bin yıl ıçınde başlamış olmalı, çunku M ö 3 bın yılın ortalarına gelındığınde toplum zaten Iki gruba ayrılmıştı Hint İran ve Yunan Ermeni. Hattuşaş arşıvlerındekı tabletler M ö 2 bın yılın ortalarında Hınt İran grubunun, Anadolu'nun guneydoğu sınırındakı Mltannl Krallığı'nda konuşulan ve Hintçe (Sanskrıt) ve eskı iran dılınden zaten farklılaşmış bır dılın doğmasına olanak sağladığını göstermekte Mıtannı'yle aynı döneme aıt GlritMlken dılınde nıetınlerın (195O'lı yıllarda Ventrıs ve Chadvvıck tarafından çözulduler) Yunancanın daha önce bılınmeyen bır lehçesı olduğu ortaya çıktı Butün bu yollar Ermenıceden ayrı yollara gıttıler HıntAvrupa protodılınden oldukça erken farklılaşan ve ayrılan bır dığer dıl aılesı de Tokaryan'dır Bu dıl 20 yuzyıl başlarında Çln Turkisiâm'nda elde edılen metınlerden keşfedıldı Metınlerın çözulmesı oldukça kolay oldu, çunku zaten bılınen Budıst yazıların çevırılerınden oluşmaktaydılar Yakın zamanda Ingılız W.N. Henning Tokaryanların Gotıyanlarla özdeş oldukları tezını öne surdu Gotıyanlardan, M Ö 3 btn yılın sonunda, Kral Sargon ılk Mezapotamya Imparatorluğu'nu kurarken, (Akadca) yazılan Babıl çıvı yazılarında sdz edılmekte Eğer Hennıngs'ın göruşlerı doğruysa Tokaryanlar eskı Yakın Dogu'nun yazılı tarıhınde bılınen Ilk HlntAvrupalılardı. Tokaryanla İtaloKeltık dıller arasındakı sozcukbılımsel yakınlıklar bu ıkı dılı konusanların, Tokaryanlar doğuya göç etmeden önce, HıntAvrupa anavatanıyla ılışkılerı olduğunu göstermekte Dılbılımsel dönuşumun ve goçlerın çeşıtlı yolları HıntAvrupa protodılıne ve onun anavatanına doğru ızlenebılır Bu da yukarıda değındığımız ses bılım yasalarının gözden geçırılmesıyle gerçekleştırılebılır örneğın, protodılın ses dızgesının yadsınmaz bır tuhaflığı, dudak ünsuzlerı olan "p", "b" yada "v" bınnın bulunmaması veya baskılanmasıdır. Geleneksel olarak "b"nın baskılanan ünsüz olduğu duşunuldu Ancak sesbılım araştırmaları, bır dılde bu uç dudaksıl unsuzden bın eksık olduğunda, Ingılızce ve dığer yaşayan HıntAvrupa dıllerındekı " b " gıbı seslendırılmesının pek olası clmadığını göstermıştır Ünsüzleıin sırrı Unsuzler dızgesını yenıden ıncelemeye karar veren araştırmacılar 1972 yılında yenı bır ünsuz dızgesı önerdıler Klasik kurama göre "kapantılı" (stop) ünsüzler ses tellerının tıtreşımını harekete geçıren soluğun dışa akışının durdurulmasıyla oluşturulan unsuzler uç kategorıye ayrılırlar Dudaksı kapantılı unsüz " b " , unlü ve unsuz olarak ılk sütunda görulür, parantezler baskılamayı göstermekte ikı kapantılı unsüzle "d" ve "g"yle ılıntılıdırler "D" dılın ön kısmımn damağa yaslanmasıyla kapantılı olur, " g " dılın arka kısmımn damağa yaslanmasıyla kapantılı hale gelır Gelıştırılen şemada karşılıklı unsuzler kuçuk dıle ılışkın bır kapantılılık gösterırler Unsüz dudaksı kapantı ("p") bastırılmış olarak belırır, ardından " t " ve "k" gelır "P" ve " b " sırasıyla tıtreşımh ve tıtreşımsiz olduğu gıbı, " t " ve "d", "k" ve " g " de bırbırlerıne göre tıtreşimll ve tıtreşımsızdırler Gırtlaksı kapantılılık pek çok farklı dıl aılesınde, özelhkle Kuzey Kafkas ve Guney Kafkas bölgelerınde vardır Bır unsuzü sertleştıren gırtlaksı kapantılılık dunyanın çoğu dıllerınde zayıflama ve ortadan kalkma eğılımındedır Bu bılgılerden hareket le HıntAvrupa protodılınde dudaksı kapantılılıklar ıçınde "b"nın bastırılmış olması en kuvvetlı olasılıktır HA gırtlaksı dızgesı dedığımız, yasayan ve tarıhsel olarak onaylanan HA dillerinin sesbılımsel karşılaştırılmasıyla yapılanmış olan dızge, klasik olandan daha olası görunmekte Bu araştırma sırasında tarihı HA dillerinin dönüşüm yolları da sorgulandı Protodılın unsuz harflerının yenıden oluşturulmasıyla bunların Germence, Ermenice ve Hitlt yavru dillerine Sanskrıtten daha yakın olduğunu göstermektedır Bu da Sanskrıt özgun ses dızgesıni korurken, öncekı dıllerın dızgelı bır ses kaymasına uğradığına ılışkın klasik yaklaşımı açıkça tersıne çevırır Ana dılden yavru dıllere geçerken unsuzlerın dönuşumu ingılızcedekı "cow" ve Almancadakı "kuh" sözcuklerıyle gösterılebılır, Sanskrıt'te "ox" veya "cow" karşılığı olan sözcuk "gwou", Yunancada ıse "bous"tur Tümunun ortak bır HA sözcukten turedığı fark edıletı uzun zaman oldu Oysa gırtlaksı ve klasik dızgılerde sözcuğun farklı bıçımlerı vardır Gırtlaksıda unsuz tıtreşımsız kvvou vardır (sözcukten önce gelen asterısk bu sözcuğun protodıle aıt olduğunu gösterır) kı bu da onu sesbılımLutfen &ayfayı çevlriniz