Katalog

DOÖ A Doğa: büyük sanatçı oğanın yaratıcılığı gençlik, olgunluk ve yaşlılık gibi belli aşamalardan geçiyor. Örneğin, Alpler, Andlar ve Himalayalar. Hepsi de genç dağlar. Karpatlar'la büyük nehirler ve yuvarlağımsı engebelik alanların belirlediği bölgeler olgunluk döneminde. Düzenlenen eski yüksek bölgeler veya birbirinden kopuk dağların yer aldığı alanlar yaşlı kabul ediliyor. Doğanın mllyonlarca yıldır yarattığı eserler, yeryüzünde blr açık hava müzesi oluşturuyor. Doğa, kendi eserlerini yaratırken üç ana eleman kullanıyor: Su, buz ve rüzgâr.. D Dünya genelinde yaşlı bölgeler pek fazla değil. Bu durumu dünyanın kendi iç dinamiği belirliyor. Bu iç güçler, depremler ve volkanik faaliyetlere neden oluyor; karaları ve okyanusları yükselterek dağ sıraları oluşturuyor. Ya da birbirlerinden uzaklaştırarak yeni bir okyanusun oluşumuna zemin hazırhyor. Sonuçta bölgelerin yaşı belli noktalarda tıkanıyor. Böylece yeni bir gençlik evresi başlıyor. İç güçler, dışta oluşan güçlere öncül maddeleri sağlıyor. Dış güçler sürekli biçimde taşsı kütleleri işlerken yeni kaya oluşumları biriken erozyon maddesiyle şekil buluyor. Dtğal bitki örtüsüne zaman veren insan, erozyona neden oluyor. Binlerce yıllık doğal denge bir anda bozulurken, nehir boylarında çökeltiler birikiyor. Doğa Ana'nın asistanları neler yapıyor? örneğin buzullar. Büyük bir buzul kitlesi, vadileri U biçiminde kazıyor. Eski buzulların yönünü ve niteliğini görmek için bilim adamları, yivli ve yuvarlak kayaları gözlüyor. Çünkü bu kayalar buzulların geçerken bıraktıkları başlıca kanıtlar. Nehlıier V şeklinde vadiler oyar. Böylece dik kenarlı boğazlar, ve kanyonlar oluşur. Yamaçlardan inen şelaleler, sivti köşeli kütleleri taşır. Su kaynaklarının dip ve kıyılarında kırıntı parçalar ve açkılı ya da yuvarlatılmış çakıllar birikir. Çünkü artık nehir aşımının etkisi söz konusu değildir. Yaşlı nehirler, yolları boyunca zikzaklar (menderes) çizerler. (Amazon nehri menderesleri ünlüdür). Bazı noktalarda, sıkışıp kalan küçük göller oluşur. Bunlar zamanla bataklığa, durgun sulara ve anakaraya dönüşüyor. Kurak ve dağ iklimlerinde rüzgann yüklendiği kum ve tozlar, yüzeyler üzerinde zımpara etkisi yapar. Oeniz. dalga hare Yakında düşer Afrika'dakl NİJer nehrinln kuzeydoğusu rüzgâr, kaya kütlosinin orta kısmını aşındırmış. Şimdllik ayakta duran üst kısım da onu tutan madde tükenlnce düşecek. Yağmurun eaert UtahArizona smınnda. ustalan yağmur» ketinin yıkıcı etkisi ile su kütlesinin büyük bir basınç kazanmasının yanında (1 cm'de 30.000 kg.) kıyı boyunca malzeme birikimine neden olur. Böylece mağaralar, kemerler ve kayalık kısımlar şekillenir. Karstik (oyuklu) kayaların oluşumunda rol oynayan başlıca bileşen CaCo3. Yağmur suyunun etkisiyle karbon anhidrit bakımından zenginleşen bu bileşen, kalsiyum bikarbonata dönüşür. (Ca (HCO3 „. Çözülmez bir maddeyken çözülebilir bfr madde olur. Karsizm, ekvatoral ve ılık iklim bölgelerinde, önceden kırılmış olan kalkerler üzerinde ve genellikle gercek yeraltı boşluklarında gelişir. Yüzeysel erozyon biçimleri, yarılmış alanlar, çökmüş bölgeler karsizme işaret eder. Kalsiyum bikarbonatın içerdiği karbon anhidritin serbest kalması CaCo3'ü yeniden çözülmez bir bileşene dönüştürürken sarkıt ve dikltler meydanagelir. Birbirine paralel ve sivrikesici çıkıntılarla ayrılan birkaç metre derinliğindeki tipik yivler(oluklar), karstik alanların karekteristik yüzey şekillerinden bıridir. Rüzgâr yerçekim gücünden bağımsız olarak etkin olabilir. Yalnızca yukarıdan aşağıya değil aşağıdan yukarıya, sağdan solayadatersyöndehareketedebilir. Rüzgârınsaldırıgücü.taşıdığıvekayalaradoğru savurduğu kum tanecikleriyle bağlantılıdır. Dış güçlerin etkisi ile kaya zayıf düşer, böylece rüzgârın neden olduğu erozyon etkin olur. UtahArizona sınınndaki kalıntılar, tektonik güçlerin etkisi ile yarılmış, sonraları ışıdeğişimlerinekoşut olarak çatlaklargeı nişlemiştir. Düzensiz tabakalanmış yığıntı kayaların üzerinedüşenyağmursuyunun.küçükbileşenleri ortadan kaldırdığı bilinryor. Sonuçta, dlkllltaşlar.toprakplramltleroluşuyor. Alpler'de, bazı yerlerde, 1510.000 yıl önce Avrupa'nın büyük bölümünü örten buzullardan arta kalan morenler, buzultaş üzerinde de bu olay gözleniyor. Fransızlar toprak piramitleri "Mademoiselles coiffess" (kaküllü bayanlar) olarak adlandırırlar. Çeşitli efsanelere göre de bu kayalar, f ırtınalı bir gecede taşlaşmış cadılardır. Geri çekilen buzulun izlediği yolla ilgili bir diğerkanıt, birbiri üzerinetırmanan kayalar şeklinde katmanlaşmış, yuvarlağa yakın açkılı büyük bloklardır. Kayalar üzerındekj yivler binlerce yıllık buzul örtüsünün yönünü gösterir. Buzul hareketi sabit degildir: Üstü ve merkezi kısımlarda hız daha fazla, aşağıdave kenarlardadahaazdır. Yarıklar ve uçurumlar bu şekiyde oluşur. Lanzarote'dekl lavdan sarkıt ve dikltler. İlginç OİUŞUmu: Avusturya'da "dalga 12