Katalog

DAVRANIŞ ARAŞTIRMALARI Ezen ve ezilen maymunlarda stres "Ezilen, alttaki" maymunların sürekll bir stres Içlnde olduğu; alttaki bireylerln "yukarılara" tırmanmasının sürekli gündemde olduğu, istlkrareız Babun topluluklarında üsttekilerin de stresll yaşadıkları görülüyor. Yankı Yazgan vrım surecı ıçerısınde.beyln boyutlarının büyumesı ve örgütlenmesının toplumsal bır hayat surdurme arasında yakın bır ılışkı olduğuna daır kanıtların hikâyesını, geçen hattalarda yazmıştım Böylesı bır hayat çızgısını ızlemış olan canlılardan, maymun genel adıyla andığımız ve maymunun da ıçerısınde olduğu grup, beyınlennın bu gelışmışlığı nedenıyle ınsanda yapılamayan pek çok deney ıçın uygun göruluyor Deneylerın ' dogal' olabılmesı ıçın kafeslerde ya da laboratuvarlardakı 'yapay özgurluk' ortamlarında değıl, vahşı doğa'nın kucağında yurutulmesı tercıh edılıyor Dogal deneyler arasında, (kısmen) toplumsal hayatın urunu sayılan beyıne, toplumsal bır hayat surdurmenın malıyetının ne olduğunu araştıranlar, önemlı bır sayıyı oluşturuyorlar Maymunlarda böylesı bır malıyet hesabına gırmeden önce toplumsal hayat ıçerısınde yer alış bıçımının ınsanlardakı etkılerı ustunde duşunmuş olan bıyolog ve antropologlann çıkış noktaları, strea. E kalktığı durumlarda da glukokortıkoıd salgısının surduğu ve bedensel ışleyışın değışen koşullara uyum göstermedığı gözlenebılır örneğın, depresyonda, Alzheımer hastalığın muş Benzer sonuçların elde edıldığı dığer araştırmalardan, 'Ayrıhklar Her Zaman Zarar Vermez' başlıklı bır vazıda (1989), daha ayrıntılı söz etmıştır <2' Şu an ıçın önemli olan, ınsan ılışkılerının biyolojık yapıya ve işleyışe yansımalanndan bırısının, bu «kMn olması Eksendekı aksamanın çeşıtlı ölçüm yolları var Bu yöntemlerde ortak olan, kortızol salgılanma duzeyı ve duzeyın, değışen durumlara uyum gösterıp gösteremediği * * * Maymunlar arası ılışkılerin, maymunların Maymunlarda stres Maymunlar âlemınde, 'streslı olmak' nasıl tarıf edılebılır? Maymunlar arası ılışkıler sıstemınde, her blr maymunun streslığı farklı özellıkler taşıyabılır Orneğın babunlarda, toplumsal koşullar ustunde yeterlı denetıme sahıp olamamak, koşulların seyrıne seyırcı kalmak ve geleceğe dönuk yordamalar yapamamak, streslılığın, davranışlar ve maymunlar arası ılışkıler duzlemındekı tanımını oluşturuyor Böylesı yaşama koşulları, maymun topluluğunun alt katmanları ıçın geçerlı Yanı toplumsal hıyerarşının dıbıne doğru ındıkçe, maymunların stresı artıyor Hıyerarşının alt sıralarındakı maymunların hayatını anlatan bıyologlar, saldırganlık ve ıtılıpkakılmanın en çok bu gruba yoneldığını vurguluyorlar Ustelık hıyerarşının ustlerındekı maymunların şıddet gösterılerı, hıç beklenmedık yerlerde ve zamanlarda, görunur bir neden olmaksızın patlak verıyor 'Alttaki' maymunlar, doğru durust bır flört ılışkısı kuramıyor ve surduremıyorlar llışkıleri kolayca kopabılıyor Yeme ıçme duzenlerı de son derece bozuk Anlatılanları okuduğumda gözumun önunde şöyle bır manzara oluştu Alttakılerden' bır maymunun önundekı yemeğını, 'usttekılerden' birısı çekıp alabilıyor Ya da 'alttakı'nın kız arkadaşıyla oluşturduğu ılışkı o denlı çurdk ve kırılgan kı 'usttekılerden' birısı kızı çekıp göturebılıyor veya kız maymun 'usttekılerden' birısı ıçın 'alttakını bırakıpgıdebılıyor özellıkle, şu son satırlarda muthış bır 'ınsanlaştırma' yaptığımın farkındayım Ancak prımatlarla çalışan araştırmacılar öylesıne dramatık olaylar anlatıyorlar kı bu hataya duşmemek guçleşıyor • * • Canlıların stres karşısındaki fızyolojık tepkılerının başında glukokortıkoıd salgılanması gelır Bu maddeler, stres etkenı karşısında ortaya çıkan davranışlar ıçın gereklı fızyolo|ik desteğı sağlarlar Ancak stresın ortadan da, kronık stres durumlarında, kortızal salgısının artmış olduğu gösterilmıştır Stres karşısında harekete geçmesı beklenen nöroendokrın sıstem, görunur bır neden olmaksızın aktıflığını surdurmekte ustelık, duzeltmeye yönelık gırışımlere de hıçbır yanıt vermemektedır Sıstemı oluşturan organların yerleşımı değışık duzeylerdedır Beynin hıpotalamus bölgesınden başlayıp hıpofız bezınden geçerek bobrekustu bezıne ulaştığı varsayılan bır hayalı eksen'1' duşunun Kronık stres, depresyon gıbı ruhsal bozukluklarda bu eksende bır aksama olduğu ve beyındekı hıpotalamus bölgesının aksamadan sorumlu olabıleceğı ılerı surulmuş, pek çok çalışma da bu varsayımı desteklemıştır Eksendekl aksamanın kaynağına ılışkın araştırmalar ıse genetık btr yatkınlıktan tutun, kuçuk yaşlarda yaşanan ılışkı ve bağlanma sorunlarına dek pek çok sorunlu etken bulmuşlardır 1990'da yayımlanan bır araştırmada (Kuzey Corolına'dan John Petıtto ve arkadaşları), manı nöbetıyle gelen hastalarda, geçmışlennde önemlı kayıplar yaşamış olmanın, eksen de bozulmaya yol açtığı ortaya kon bıyolojık yapısına ve ışleylşıne nasıl yansıdığını ıncelemek amacıyla aksen araştırma odaklarından bınsı olarak seçılıyor Maymunların, toplumsal hayat ıçerısınde 'alttaki konumunda olmaktan nasıl etkılendıklerı sorusu var ortada Altta olmak, akıp gıden hayat uzerınde söz sahıbı olamamak, surekli ıtılıp kakılmak, güvenlı bır ılişkı kuramamak, bıze göre bır stres Hele böyle bır durum süreklı olduğunda, maymunu henuz bılmıyoruz, ama 'ınsan bünyesı' bıryerlerden (mesala, eksenden) patlak verebılıyor Zıncırleme pek çok aksama, ruhsal durumda bır bozulmayla kendını gösterebılıyor 'Alttaki' maymunun ne yaşadığını, neler 'hıssettığıni' tam olarak kestırmek guç Ancak gözlenen davranış değışıklıklerı yanı sıra, oluşan bıyolojık değışıklıklerı saptamak, 'altta' olmaya özgu (eğer varsa) lızyolojıyı öğrenmek mumkun 196O'lı yıllardan bu yana, 'ezilen' maymunların aksan değışıklıklerı ustune bırıkmış epeyce bılgı var 'Alttaki' maymunlarda, devamlı bır stresin varhğını gösteren her çeşıt ışaret mevcut Hem hıpofıze hem de hıpotalamusa ılışkın aksamalar gözlenebılıyor Kortızol salgıları çok yuksek duzeylerde olan bu maymunlar ustundekı çalışmalarıyla tanınan Robert Sapolaky, ustalt ya da ezenezılen ılışkısının/aynmının istlkrarlı olduğu babun topluluklarıyla çalışmış olduğunu tekrar tekrar belırtıyor Egemenlık ılışkılerının sık sık değıştığı ya da salınımlar gösterdığı latikraraız babun topluluklarında, 'usttekı'lerın stres duzeyının çok yukseklerde gezındığı öne süruluyor Iktıdarı yeterınce sağlam olmayan, alaşağı edılme tehdıdıyle yaşayan usttekıler' (ve eksenlerl) ıçın hayat oldukça streslı ve yıpratıcı 1978'den berı Kenyalı babunları gözlemekte olan Sapolsky zaman ıçerısınde egemenlık ılışkılennde değışmeler olduğunu belırtıyor Bır sure altta olan babunlar, daha sonra hıyerarşının ust sıralarına tırmanabıllyorlar Babun fızyolojısının, toplumsal statüden bu kadar çok etkılenmesıne başka örnekler de var Beyınlennın talamus™ bölgesı elektrıksel olarak uyarıldığında saldırganlaşan ve şıddet gösteren maymunlar, hıyerarşıde alt sıralara ın.p de aynı noktadan aynı doz elektrikle uyarıidıklarında eskı celallerınden eser kalmıyor Bıraz hareketlı, bıraz sırnaşık oluyorlar Yenı konum ve davranışlarıyla şıddet göstermekten zıyade, şıddete maruz kalıyorlar Toplumsal konumları tekrar ustlere tırmandığında, elektnksel uyarımlar, etkın ve hırpalayıcı bır saldırganlığın nedenı oluyor * * * Insanın aklına bu deneylenn ınsanlar ustunde yapıldığını duşunesı gelıyor Ezenler, ezılenler, alta duşunce mazlum, yukarıya tırmandıkça şırret olanlar Ama maymun (ve hayvan) deneylerının en sakıncah yanlarından birısı de bu eğılımı doğurması Hayvan topluluklarında olan bıtenlerı, hayvanlardakı davranışları ve belırleyıcılerını olduğu gıbi 'ınsanlar âlemı'ne taşımak Hayatımızla ılgılı doğrudan çıkarsamalar yapmak, her ne kadar çekıcı gözükse bıle aralarında temel benzeriiklerın yanı sıra temel ayrılıkların da çok olduğu ıkı ayrı sıstemın söz konusu olduğunu göz ardı etmek zor Bır kulturdekı verı ve bılgılerın bır kısmını dığer bır kulture aktaramadığımızı duşunursek, maymundan ınsana atlamak' lyıce zorlaşır Ama bu yazıyı yazarken, aklıma gelen bır deneyı sızleıie paylaşmadan edemeyeceğım Şu stres düzeyı yuksek, eksenlerının ışleyışı bozulmuş, ıstıkrarsız toplumun 'usttekı' babunlarına sahıcisınden birer stres bılezığı taksak' 4 ' Kortızol salgıları normale dönup eksenlerınin ışleyışı duzelır, celallerı bıraz söner mı acaba Sadece bır fıkir D NOTLAR: 1. Eksenl, psıkıyatn ve tıp lıteraturunde HPA (hıpotalamuspıtuıteradrenal) eksenı dıye bılınen nöroendokrın sıstem anlamına kullanıyorum 2 O yazıda, anne ya da babasıyla ılışkısının kalıtesınde bır bozulma yaşamış olanların, buyuduklerınde eksenlerınde aksamalar görulebıleceğınden söz etmıştım Yapılan bır araştırmada, bu aksamaları olan, 'kalıte bozulması' yaşamış kışılerde ruhsal sorunların çok daha sık olduğu belırtılıyordu 3 Talamus'takı ventral posterolateral çekırdek 4 Bu hayalı deney tikrı, bılezığın etkılılığı ve etkısızlığı hakkında bır göruş anlamı taşımaz Bılezığı olanların ve olmayanların dikkatıne! 70"