Katalog

BİLİM NOTLARI Alfred Nobel ye fizyoloji ya da tıp ödülü Büyük hümanist ve bilim adamı Alfred Nobel'in vasiyeti ve fizyoloji ya da tıp dalında Nobel ödülleri kimlere verilir? Prof. Dr. Üner Tan Ataturk Ünlversltesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabllim Dalı Başkanı, Erzurum C umhurıyet Bılım Teknık Ekı'nın 169' uncu sayısı (27 Ekım 1990). Nobel Ödulu ağırlıklı ıdı Sayın Ismaıl Murat bu konuda aynntılı ve ılgınç bılgıler verdı özellıkle Nobel'e ulaşmanın yollarını çok lyı öğrendık Ancak bılımın odul kazanmak ıçın yapılmadığı da bır gerçektır Bılım adamları her şeyden once araştırma ödulu ısterler Yeteneklerını en lyı koşullar altında kullanabıleceklerı bır ortam onlar ıçın en buyuk öduldur Geçen hafta bılımsel seruvenıme aıt yazı dızısının dorduncusunu hazırlarken Nobal ödülü ıle ılgılı olaylara da değınıyordum Bu nedenle bu ödul ıle ılgılı bır yazı hazırlamayı da planlamıştım Guzel bır rastlantı olarak o haftakı Bllim Teknık'ın bu konuya ayrılmış olduğunu gördum Yıne de bu konuya değınmenın yararsız olmayacağını, tamamlayıcı olabıleceğlnı sanıyorum Fizyoloji ya da tıpta Nobel ödülü kimlere verilir? "Fizyoloji ya da tıp'ta Nobel ödulu ılk defa 1901 yılında verıldı O zamandan berı Nobel ödul jurısı dunya çapında eleştırılere hedef oldu Bunun nedenı bu olayın doğasında yatmaktadır Hıçbır hakem herkesı memnun edemez Alfred Nobel, vasıyetnamesını 27 Kasım 1895te Parıs'te el yazısı ıle yazdı Tıp ıle özellıkle ılgılı olan önemlı cumleler şunlardır "ödul geçen yıl insanlığın iylllğine en fazla katkıda bulunmuş olan keşıf için verilir. Beş odülden birl, fizyoloji ya da tıp dalında en anlamlı keşif ıçin verilmelldlr. Fizyoloji ya da tıp dalındaki odul, StockholnVdeki Karollnska Tıbbl Cerrahı Enstitusu tarafından verilmelldtr." Yukarıda belırtılen koşullar bu ödulun esasıdır Alfred Nobel 10 Aralık 1896'da öldu Nobel'in son ısteğını oluşturan odulun organızasyonu uzun yıllar surdu Ne yazık kı yukarda belırtılen uç cumle bu odulun verılebılmesı ıçın gereklı tum ayrıntıları kapsamıyordu Ayrıca ıkıncı cumlede belırtılen ' fizyoloji ya da tıpta" en anlamlı keşfı yapana bu ödul verıl melıdır konusu da tartışılabılır Isveç dılınde bu durum "en del den som..." olarak açıklanmakta ve "kı ona" anlamına gelmektedır Bu nedenle odulun ıkı ya da daha fazla kışı arasında paylaştırılması olanağı kalmamaktadır Neden fizyoloji ya da tıp? Nobel'in fizyoloji tutkusu Fızyolojı ve tıp neden ıkı ayrı bılım dalı olarak vurgulanıyor? Bu sorunun yanıtı Alfred Nobel'in bıyografısınde bulunabılır Nobel, yaşamının son on yılında fızyolojık sorularla deneysel olarak ılgılenıyordu Kendısı dığer alanlarda da cıddı b'r amatör ıdı Başkaları na da çalıştığı konularda yardıma hazır bır tutum ıçınde bulunuyordu Omeğın Parıs'tekı vıllasında Isveç'ten davet ettığı bır genç fizyoloji araştırıcısına eksıksız bır laboratuvar armağan ettı (1890) Bu laboratuvarda Nobel, bu genç fızyolog ıle bırlıkte kan naklıne ılışkın araştırmalar yurutuyordu Araştırmalar daha çok Nobel'in düşuncelerıne dayanıyordu Nobel'e göre kan pıhtılaşmasında ve kan naklınde zaman faktorunun önemlı katkısı olmalıydı Ancak zaman bu sorunun yanıtının tamamen farklı bır alanda yattığını gösterdı On yıl sonra Landstelner kan gruplarını keşfettı Daha önce Nobel ve genç asıstanı Johansson dahıl bu soru tamamen farklı yönlerde araştırılmıştı Karl Steiner ıse kan naklı ıçın çok önemlı olan buluşuna karşı sert eleştırıler aldı Sorun tamamen açıklandıktan sonra yanı 20 yıl sonra Steiner Nobel ödulu'nu kazandı Nobel, deneysel fizyoloji Me özellıkle ılgılenıyordu 1890 yıllarında bu bılım dalı arkasında parlak bır donem bırakmıştı Ondokuzuncu yuzyılın ıkıncı yarısındakı tıp, flzyolojlyl temel olarak göruyordu Günümüzde endokrinoloji, kalıtım, deneysel nöroloji, hematolojl, immunolojl ve blyokimya olarak adlandırılan bılım dalları o zamanlar fizyoloji olarak bır grupta toplanıyordu Pozıtıvıst felsefe büyük bır coşku ıle zaferını kutluyordu Bu çağ Nobel gibı bır ınsan ıçın bulunmaz heyecanlar yaratan bır çağdı Tum dınamızmı ıle bu çağı yakaladı, tum bılımsel gelışmelere aktıf olarak katkıda bulunmak ıstedı "İnsanlığın yararına "... Ve bunu vasıyetnamesınde en önemlı cumle olarak vurguladı O zamanlar "fızyolojı" deneyselteorık tıp anlamında kullanılan bır genel terım ıdı Anatomıye Nobel hıçbır zaman yer vermedı Nobel'e göre anatomının buyuk devrı kapanmıştı ve teorık tıp denınce akla fızyolojı gelmelıydı O zamanlar sadece fızyologlar deney yapıyordu llerlemenın kaynağı olarak sadece "deney" geçerlı goruluyordu Nobel kan konusunun dışında gerontolojı (yaşlılık bılımı) uzerınde de çalıştı "fızyolojı ya da tıp" formulunde, o halde, hem teorık hem de pratık tıp anlatılmış olmalıdır Bu aynı zamanda tıp ıle ılgısı olmayan fızyolojık bı lımlerın ödul dışı bırakıldığını da göstermektedır Nobel'in vasıyetnamesınde "geçen yılın en anlamlı keşfine " odulun verıleceğınden bahsedılmektedır Buradakı keşıf kelımesı de uzun tartışmalara neden oldu Karolinska Enstitusu Nobel Ödulu Komltesi sekreterlığını uzun yıllar ustlenmış olan farmakolog Göran Llljestrand perdeyı bır mıktar araladı Liljestrand'a göre Nobel'in daha öncekı vasıyetnamesınde (1893) "keşlf ya Nobel jürısı bu olay uzerıne vasıyetın aynen uygulanıp uygulanmaması konusunda çetın tartışmalara aırdı ve akılcı davranılmasına karar verdı En yenı yayımlanan eserlerın ıncelenmesı çalışmalann eskı olması durumunda ıse anlamının yakın zamanda anlaşılmış olması koşulunu "geçen yılkı buluş" ıle değıştırdı öncelerı ödul alanların hangı konuda neden odule değer görulduklerı parlak cumlelerle oelırtılıyordu Yapılan buluşun onemı aynntılı olarak vurgulanıyordu Daha sonra jurı bundan vazgeçtı 1905 yılından ıtıbaren açıklama yapılmaksızın sadece " ıçın' kelımesı gıbı basıt bır ıfade kullanıldı Nobel'in yanında 1890/91 yıllarında Sevran'da çalışmış olan genç fızyolog J.E. Johansson, Karolınska Enstıtusu'ne ordınaryus profesor olarak davet edıldı ve Nobel Komısyonu başkanlığına seçıldı Johansson Nobel'in amaçlarını en tyı bılen kımse ıdı Ilk yıllarda vasıyete çok sıkı bağlılık yuzunden lyı gıtmeyen ışlen duzeltmeye çalıştı Zaman faktoru bunlardan bırı ıdı Vasıyete gore odul, Stockholm'de bulunan Karolınska TıbbıCerrahı Enstitusu tarafından verılmelıdır Bu enstıtu bır tıp fakultesı yapısındadır Fızık ve kımya odullerı de bır unıversıte tarafından değıl Stockholm'de bulunan Isveç Bılımler Akademısı tarafından verılmektedır Bunun nedenı lyı bılınmıyor Ancak Alfred Nobel ın Stokcholm doğumlu olduğu ve Karolınska Enstitusu ıle sıkı bılımsel ılışkıler ıçınde bulunduğu bılınıyor Karolınska Enstitusu profesorlerınden beş kışılık bır komısyon seçılmıştır Bu ana komısyondur ve bır sekreter asıl yuku taşımaktadır ve oldukça etkılıdır Nobel Komıtesı her yıl eylul ayında tum dunyaya davetıyeler gondermektedlr Böylece bır adaylar lıstesı oluşmaktadır Aday gösterenler çeşıtlı kategorılerden oluşmaktadır 1. Karolınska Enstitusu, isveç Kralıyet Bılımlerı Akademısı Tıp Bölumu ve Uppsala, Lund, Oslo, Kopenhagen, Helsınkı Unıversıtesı tıp fakultelerı sureklı aday gosterme hakkına sahıptırler 2. Daha önce Nobel alanların yaşam boyu aday gosterme hakkı vardır 3. Yukarıdakı ıkı gruba ek olarak, en az altı uluslararası tıp fakultesı aday gösterebilmektedır Bu fakulteler her yıl değışmektedır 4. Karolınska Enstitusu arzu ettığı bılım adamlarından adaylarını sorabılır Her yıl Iskandınavya ulkelerının dışında 2030 tıp fakultesının önerılerı ıstenmektedır Hıtler Nobel ödulu alınmasını yasakladığından, Alman bilım adamları 1938'den 1947 yılına kadar aday gosterme yetkısını kaybettıler Ara sıra da olsa aday göstermesı ıstenen bazı bılım adamları kendılerını aday göstermışlerdır Ya da bazı bılımsel demekler, uluslararası kongreler aday gostermışler ya da dıplomatık yollardan jurının kararı etkılenmeye çalışılmıştır Bunların tumunun çop sepetıne atıldığı sık sık belırtılmıştır Aday gostermelen ıstenenlenn sadece kışısel kanıları sorulmaktadır Bu nedenle bır fakultede bırçok profesor bırden aynı kışıyı aday gosterırlerse bu geçersız olmaktadır Kış mevsımınde Stockholm'de gelecek yılın tum önerılerı toplanmaktadır Nobel Komıtesı Sekterı tum önerılerı düzene koyarak 48 enstıtunun fıkırlen hakkında bır rapor hazırlamakla görevlendırılmıştır Genellıkle beşlı komıteler oluşturularak bellı dallardakı adaylann durumu daha yakından ıncelenır Mayıs ayının sonlarına doğru buyuk komıte adaylar arasından 15 kışıyı belırler Burada vasıyetın amacı göz önune alınır "İnsanlığın en buyuk yararına" konu Jüri nasıl çalışıyor? da buluş" kehmelen geçmektedır Buradan da vasıyetnamedekı keşıf kehmesının neyı anlatmak ıstedığı anlaşılmaktadır Nobel kimlerin desteklenmeslni istiyordu? Alfred Nobel, genç ve yeteneklı, fakat olanakları kısıtlı olan bılım adamlarına bır şans vermek istiyordu Onları maddı endışelerden kurtararak başarılarının sureklı olmasını sağlamak amacını taşıyordu Yaşamının sonuna yaklaşmış olan başarılı blr bılım adamının tum çalışmalarını odullendırmek gıbı bır duşunce Nobel'in amacına tamamen ters duşuyordu Bu durumu bırkaç gun önce istanbul'da Nobel Edebıyat ödulu Seçıcı Kurulu uyesi Espmark'ın bır konuşmasından da anlıyoruz (1) Sayın Llvaneli, Espmark'ın duşuncelerını eleştırel bır gözle ele alıyor Muzığı gıbı güzel olan bu yazıda Zulfü Livaneli haklı olabılır Ancak Nobel ın genç yeteneklerı koruma altına alma ısteğı de son derece. haklıdır Yaşamını bılım ve sanat adamış olan başarılı kışılerın elbette odullendırılmesı gerekır Neden sadece Nobel? Ben bu konuda onun değıl insanlığın eleştırılmesı gerektığı kanısındayım Nobel öyle düşunmuştu Neden başka turlu duşunenler neden başka mekanızmalan sıstemleştırmıyoriar ve bunun ıçın çaba harcamıyorlar'' Yukarıda açıkladığım nedenle anı olarak ölmuş olan bırı Nobel lıstesınden sılınmektedır Bunun bırçok örneğı vardır Paul Ehrllch 1908 yılında MetschnikoH ıle bırlıkte 'bağışıklık" hakkındakı çalışmaları nedenı ıle Nobel Ödulu'nu kazanmıştı Ehrlıch daha sonra frengı sağaltımında kullanılan Salvarsan'ı keşfettı (1910) 1912 ve 1913 yıllarında bu nedenle yenıden aday gösterıldı Ancak bu yenı tedavının etkınlığı hakkında kesın sonuçlar elde edılmemış olduğundan kendısıne odul verılmedı Daha sonra Ehrlıch 1915'te öldu ve Salvarsan'ın keşfı Nobel lıstesınden sılındı Bu olayda jurı oldukça zorlanmıştı Salvarsan önemlı bır bulustu, ancak Nobel'in vasıyetınde "geçen yıl yapılan en anlamlı buluş"tan söz edılıyordu Salvarsan konusunda karar verebılmek ıçın ıse daha uzun sure beklemek jgerekıyordu