Katalog

UZAYBİ LİMLERİ Süpernovalar Ş.Can Gökovalı Ege Üniversitesi Fen Fak. Astronoml ve Uzay Blllmlerl BÖIUmü Son nefesini veren dev yıldızlar: S üpernovalar, Guneşten en az 1015 kere daha ağır yıldızların devasa bır patlama ıle maddesını uzaya atarak ölmesı olayıdır Bu, evrenın en buyuk enerjılı olayından söz etmeden once yıldız ölumu nedır yıldız nasıl doğar yaşayan yıldız nedır gıbı bazı sorular aklımıza gelebılır Önce bu soruları kısaca cevaplamaya çalışalım Yıldızların ana maddesı hldro|endir Yıldızlararası jzayda da başta hıdrojen olmak uzere bol mıktarda gaz ve toz bulutları bulunur Bu bulutların ıçınde herhangı bır yolla (henuz tam olarak bılınmeyen nedenlerden) bır yerınde bır yoğunlaşma olursa, çevresındekı gaz ve tozlar bu bölgenın çekımıne kapılarak uzerıne duşmeye başlar Uzerıne duşen madde ıle daha da ağırlaşan bu bolum çevresındekı maddeyı böylece çekerek sonunda çok buyuk bır kutleye ulaşır Bu buyuk kutlelı cısmın ağırlığı ve basıncı nedenıyle merkez bölgesınde sıcaklığı on mılyon dereceye ulaştığında termonukleer tepkımeler ıle cısım uretmeye başlar Işte bu aru da yıldız doğmuştur. Yaşayan yıldız, erkesının kutlesının onda bırı kadar olan merkez bölgesınde çekırdek uretır Bu erkenın kökenı dort hıdrojen atomunun bırleşerek bır helyum atomunu oluşlurmasıdır Bu olaya fısyon (bırleşme) da denır Eınsteın'ın unlu E = mc2 denklemını duymayan yok gıbıdır Bu denklem kutlenın erke değerını verır Dort hıdrojen atomunun kutlesı bır helyum kutlesınden daha fazla olduğundan fısyon sırasında arta kalan kutle, erkeye donuşerek yıldızın ışınımını meydana getırır Guneşın bu yolla urettığı ışınım Dunya uzerınde yaşamın devamını sağlar Yıne bu ışınım sayesınde yıldızları görebılırız Yıldız, bır sure sonra, kı bu sure bırkaç mılyar yıldır, merkezındekı hıdrojenı bıtırır Hıdrojenı bıtmeye başlayan yıldızlar (yaşlı yıldızlar) yavaş yavaş genışleyerek olmeye başlarlar Çekırdeğı ıkı Guneş kutlesınden kuçuk olan yıldızların ölumunde beyaz cuceler adı verılen yıldız kalıntıları oluşur Eğer çekırdeğın kutlesı ıkı Guneş ıle dort Guneş kutlesı arasında ıse notron yıldızlarını, dort Guneş kutlesınden de buyuk ıse kara delıklerı oluştururlar işte bu sırada yıldız buyuk bır erke vererek patlar Bu patlamalardan en buyuk erkeyı verene süpernovalar dıyoruz Supernova olayına "yıldızın görkemlı cenaze törenı" demek pek yanlış olmaz Bu olay sırastnda yıldızın parlaklığı o kadar artar kı, hemen hemen on mılyon Guneşın parlaklığına eşıt olur Ya da bır supernovanın bır gunde urettığı erkeyı Guneş, ancak bırkaç yılda uretebılır Patlama ıle son nefesını veren yıldızın artık aktıf hayatı sona erer, yanı yıldız ölur Patlama sonucu arta kalan, erkesını çekım gucunden ve manyetık alanından sağlayan bır notron yıldızıdır Bu yıldızlar gozun görduğu bolgede ışık vermeyen çok çok ağır yıldızlardır Ornek olarak ıkı mılyar kere mılyar kere mılyar ton ağırlığında ve 695700 km yarıçapındakı Guneşımız bır notron yıldızı olsa ıdı, yarıçapı sadece 10 km olurdu Notron yıldızlarında bır çay kaşığı madde bır mılyar ton gelmektedır Supernovalann bır başka kalıntısı ıse etrafında hızla genışleyen bır gaz bulutudur Bu bulutun merkezden uzaklasma hızı 1015 bın km/sanıye gıbı çok buyuk bır hızdır Gehşmış bır sılahtan çıkan bır mermının hızının 12 km/sanıye olduğunu duşunursek bu hızın ne kadar buyuk olduğunu daha lyı hayal edebıhrız Bu gaz, hızı bır sure sonra bırkaç bın km/sanıyeye duşerek genışlemeye devam eder Dunyaya en yakın yıldız olan Alfa Cen (Rıgılkent) yıldız. cıvarında (uzaklığı 40 mılycn kere mılyon km) bır supernova patlaması olsaydı Guneş kadar parlak olurdu Belkı de gökte ıkı tane Guneş olması ılgınç olabılır, fakat bu pek lyı bır olay değıldır Çunku açığa çıkan çok yuksek erkelı ışınımdan dolayı Dunya uzerınde hayat çok kısa surede sona ererdı Bereket versın kı supernova olasılığı, ıçınde bulunduğumuz Samanyolu Galaksısı ıçın yuz yılda bırdır Samanyolunun muazzam boyutlarını göz onune alırsak, Dunyayı etkıleyebılecek kadar yakında bır supernova olması olasılığı çok duşuktur Bu Supernova 1987'A'nın patlamasından öncekı yıldız (solda) Sağda ıse Supernova 198TA'nın patlama anındakı durumu Not Supernovanın dort yanındaki ışık kamalan gerçek olmayıp, objektıften ıleri gelmektedır. olasılık yırmı ıkı mılyarda bırdır Bır benzetme olarak on yıl sureklı pıyango bıletı alan bır kışıye buyuk ıkramıye çıkması olasılığı supernova olas.lığından yetmış beş bın defa daha fazladır Bugune kadar kayıtlara geçmış gözle görulen uç supernova gözlemı vardır Bunlardan 1 K 1054 yılında Çınlıler tarafından ka1ı yıtlara geçen supemovadır Bu supernova yırmı uç gun ve gece çok parlak bır yıldız olarak gözlenmıştır Gunumuzde bu bölgede Yengeç Bulutsusu adı verılen ve sanıyede 1116 km hızla genışleyen ve merkezınde sanıyede 30 tur dönen Yengeç Pulsarı denılen notron yıldızı bulunmuştur Dığer ıkl supernova ıse 1572'de Tycho Brahe'nın gözledığı Koltuk takımyıldızındakı supernova ve 1604'te Kepler'ın Yılan takımyıldızında gözledığı supernovalardır Bu ıkı supernovaya aıt kalıntılar bulunamamıştır Supernova patlamasında açığa çıkan ışının, uygun ortamları bulunan gezegenlerden geçerken organık molekullerın oluşmasına neden olduğuna ınanılmaktadır Özellıkle bu konuyla ılgılı çalışmalar yapan bıoastronomlar, hayatın kokenını supernovalann etkısıyle oluşan molekullerın bırleşerek canlıları oluşturmasına bağlamaktadırlar Canlıları oluşturacak zıncırın halkaları, sırasında bır öncekı bırleşerek bır sonrakını otuşturmak kaydıyla şöyledır Molekuller, makro molekuller, hucre altı parçacıklar, vırusler, hucreler ve çok hucrelı organızmalar Geçen yılın başlarında (23 Şubat 1987) Samanyolundan 170 bın ışık yılı uzaklığında bulunan Buyuk Macellan bulutsusunda bır supernova gözlendı Bu supernovanın en onemlı özellığı çıplak gozle dahı görülebılecek kadar yakında olmasıdır Bu supernovanın dığer bır özellığı ıse bugune kadar hıdrojence zengın olan ve hıdrojence fakır olan yıldızlar ıçın ıkı ayrı supernova teorısı kabul edılıyordu Bu supernovanın özellıklerı bu ıkı teorıye de uymamaktadır Bugun bırçok gözlemevı bu supernovayı gozlemektedır Gözlemler sonucunda evren hakkında onemlı bılgıler elde edılebıleceğıne kuvvetle ınanılmaktadır Başlangıçta 18 bın km/sanıye hızla yayılan gazın hızı bugunlerde 5 bın km/sanıyenın altına duşmuştur Henuz bu patlamadan arta kalan notron yıldızı gozlenememıştır Ayrıca supernovadan yayılan ışınımın geçtığı bolgeler radyo teleskoplarla taranarak organık molekullerın oluşması beklenmektedır Eğer organık molekuller gozlenırse supernovalann evrende hayatın kaynağı olduğu teorısı kesınlık kazanacaktır Süpernovalar astronomıde evrenı tanıma açısından çok onemlı olaylardır Yakınlarındakı gezegenler ıçın ölumcul olurlarken, hayatın oluşumuna da neden olabılırler Uzaya attıkları madde ıle yıldızlararası gaz ve toz bulutunu harekete geçırerek yenı yıldızların oluşmasına neden olabılırler Evrende önemlı etkılerı olan bu olaylar astronomlar tarafından sureklı olarak dıkkatle ıncelenmekte ı/e bazı sonuçlar çıkarılmaya çalışılmaktadır Insanoğlunun, ıçınde bır zerre kadar bulunduğu evrenı tanıyabılmesı ıçın bu gok cısırnlerı daha uzun sureler gozlenmelı ve yenı yenı sonuçlar çıkarılmalıdır D IST • 1514155 KURS • DERSANE * * * * EĞİTİM • • • • K U R S * * * * I LET'S GO TO ENGLAND I Ingıh/ıemzı cıılıiı bi( şakılde ve eıı uyflun ko>ulldrtld loıulfa dd gelı^tırııınk ıstarbunı* ' Uçak ilu yıılı^ dunu> * Irtgılu KuKuı ro ıamnııtı> AREIS A FttCO uyes» The t N U I S H CIN1LH Jd uın gun «lull tıınu) lnyıl^Lö kur&Un ' Ads yanmUa oüa kahvaltı ve ak^ani yaniegı (hdll board) * 3 hattaiık sure tçın Sadece C 595 Sierlıng Bılgı ve bru>or >çnı ntuficaat Cullure Lııtk lol ANKARA Bıuosu Cınnalı Cad No 15/JKa 06660 ANKARA Ttlelon 16J 71 31 (3 hat) lon DERSANE • • • * YABANCI DILLER KURSU ANNELERBABAIARL ÇOCUKLAR ıçın indınmlıYAZKURSLARI Başhyor BUYUK SURMEU OTELI KARSISI GAYRETTEPE 174 28 90174 28 91 19891990 ÖĞRETİM YILI ÜNİVERSİTE KOLEJ ve ANADOLU LİSESİ FEN LİSESİ Kayıtları devam etmektedir. BÜTÜNLEMEJKUBSLARI • 1 Devre 26 Hazıran 21 Temmuz 2 Devre 6 Temmuz 12 Ağustos İNGİLTERE, AVUSTRALYA, ABD ve KANADA'da İNOİÜZCE AVUSTURYA ve ALMANYA'da STOP! ALMANCA FRANSAda FRANSIZCA İNGİLTERE de AU PAIR'llk 1B27 ymştnd* L(t« mmıunu baymnltr çocuO»toa*kwW"K** IngttUc* öğmt 16