Katalog

J EO LOJ İ Türkiye'de ve dünyadaki bor minerallerinin önemi Türkiye, bor minerallerinde dünya piyasasına egemen konuma hemen yükselebilir. Doç. Dr. Cahit Helvacı O.E.U. MühendislikMlmarlık Fakültesi Jeoloji Mühendlsliği Bölumü egemen durumunu yıkacak ve ulusal çıkarlarımıza buyuk darbe vurulmuş olacaktır Bor minerallerinin önemi T urkıye'nın bılınen borat yataklannın tumu Batı Anadolu'da yer almaktadır Gunumuze dek saptanmış olan borat yatakları, Marmara Denızı'ynın guneyınde doğubatı doğrultusunda yaklaşık 300 km'lık ve kuzeyguney doğrultusunda ıse 150 km'lık bır alan ıçınde Bıgadıç, Sultançayırı Kestelek Emet ve Kırka bolgelerınde bulunmaktadır (Şekıl 1) Dunyanın en buyuk bor mınerallerı rezervlerıne sahıp olan Turkıye, uretım bakımından ABD'den sonra ıkıncı sıradadır 2172 sayılı Devletleştırme Yasası'nın uygulanmaya konulduğu 1979 yılından ben çeşıtlı bor yataklarında Etıbank tarafından yapılan çalışmalar sonucunda Turkıye'nın toplam dunya rezervlerının °/o 80'ıne varan yataklara sahıp olduğu anlaşılmıştır Dunya bor mınerallerı rezervı yaklaşık 3 405 mılyar tondur ve bunun 2 737 mılyar tonu Türkiye'de bulunmaktadır Oncelerı ozel sektor tarafından 58 mılyon ton olarak gosterılen Bıgadıç yataklarındakı bor mınerallerı rezervının yaklaşık 2 mılyar ton olduğu belırlenmıştır Salt Bıgadıç'te tesbıt edılen rezerv, dunya bor rezervının % 40'ına erışmektedır Öte yandan 1979 öncesı özel sektor tarafından ışletılen ve 066 mılyon ton bor rezervı olduğu belırtılen Espey (Emet) maden alanında yapılan çalışmalar sonucun da 130 mılyon ton rezerv ortaya çıkarılmıştır 19831985 yıllarında yenı bır yatak bulunarak Emet bolgesının toplam rezervı 620 mılyon tona ulaşmıştır Eskışehır Kırka bölgesınde ıse 520 mılyon ton bor mınerallerı rezervı mevcuttur Dunya borat uretımı ABD Maden Daıresı tarafından yayımlanan verılere gore 2 4 mılyon tonu aşmıştır ve 2000 yılına doğru bu uretımın 6 mılyon tona ulaşacağı tahmın edılmektedır 2172 sayılı Devletleştırme Yasası'ndan sonra Etıbank çok hızlı bır yatırım planı ıçıne gırmış ve Turkıye'nın uretım duzeyı ABD'nın ulaştığı duzeye hızla yaklaşmıstır Mevcut uretım tempolarının korunması durumunda 2000 yıllarına doğru Turkıye'nın bor mınerallerı uretımı, aynen ABD gıbı 2 mılyon tona ulaşacaktır Uretım, özel sektörculüğu savunanların karamsara goruşlerının aksıne, gunumuzde 197O'lı yıllara gore on katından daha çok artmış ve 1 5 mılyon tona ulaşmıştır özellıkle Kırka bölgesınden yapılan boraks, Emet, Bıgadıç ve Kestelek bolgelerınden yapılan kolemamt ve uleksıt mınerallerı uretımlerı ıle Turkıye'nın dunya pazarlarına egemen duruma geleceğıne kesın gözu ıle bakılabılır hıp olduğu görunur ve olasılı rezervlerı uretıme oranla çok buyuktur En karamsaı gozlemcıler bıle bu rezervlerın bırkaç yuzyıl sure ıle gerekll ısteklerı karşılayabıleceğıne ınanmaktadır llerıye dönuk olarak yapılacak çalışmalarla bılınen yataklara yenılerının eklenmesı kuvvetle olasıdır Buna koşut olarak bor urunlerı satış fıyatları da en az on katı artarak 290350 dolar/tona erışmıştır Ayrıca, Etıbank'ın Kırka, Emet, Bıgadıç ve Kestelek yataklarındakı uretımı ıle Bandırma Boraks Fabrıkası ve Kırka Bor Turevlerı tesısındekı urunlerının 1983 yılı net kârı 21 mılyar lırayı bulmuştur (Urunlerın % 95'ı yurtdışına sdtılmaktadır) 1985 yılında bor ıhracatından 140 mılyon dolar dovız sağlanmıştır Etıbank'ın yapmış olduğu bu belırgın atılım Turkıye'yı kısa bır sure ıçınde dunya pazarlarına egemen duruma getırmıştır 1985 yılında çıkarılan 3213 sayılı Maden Kanunu ıle mevcut bor yataklannın Etıbank bunyesınde bırakılması ulke yararına oluşmuştur Bu aşamadan sonra KIT'lerın ozelleştırılmesı çerçevesı ıçınde Etıbank'ın bunyesındekı bor tesıslerının özel sektore açılması veya ozelleştırılmesı, en çok bır Amerıkan şırketı olan US Borax'ın ışıne yarayacak, Turkıye'nın dunya pazarlarındakı Turkıye'dekı yataklarda gozlenen bor mınerallerı, başlıca Ca, CaNa, Na ve Mg boratlardır Kırka, Emet ve Bıgadıç'te ender olarak Srborat (tunellıt) bulunmaktadır Bunun yanı sıra, Emet yoresınde CaAsboratların varlığı bılınmektedır Genel anlamda tum boratlar ıçınde kolemamt, uleksıt ve boraks başlıca ekonomık olan bor mınerallerıdır Bor mınerallerı ve urunlerı çağımızın modern teknolojısınde seçkın bır yere sahıptır Endustrısı ıle, zıraatı ıle, ulastırması ıle, kısaca bırey ve toplum çalışmalarının her kesımınde ınsanlığın en zorunlu gereksınmelerıne cevap veren bor urunler gun geçtıkçe önem kazanmaktadır Baştacam, seramekı, emaye, metalurjı, sabun, deterjan sanayıı ve tarım sektöru olmak uzere, bor mınerallerı ve urunlerı çok değışık tuketım alanlarında kullanılmaktadır Ham ve rafıne edılmış bor urunlerının uretımı son yıllarda hızlı bır bıçımde artmıştır ve onumuzdekı yıllarda daha çok artması beklenmektedır Bor urunlerı, fıberglas, eczacılık maddelerı, sunı gubre, fotoğrafçılık, tekstıl, temızleyıcıler, cam ve emaye gıbı geleneksel kullanım endustrılerının başlıca temel hammaddelerını oluşturur Boraks ve borık asıt en çok bılınenlerı olmak uzere, bırçok bıleşık formlarında kullanılabılen bor, çok yonlu ve yararlı bıleşıkler oluşturur Söz konusu bıleşıklerın ozellıklerı lehımlemede, kaynak ışlerınde ve arıtma ışlemlerınde buyuk avantajlar sağlamaktadır Boraks ve borık asıt, baktenlerı oldurucu nıtelığı, su ıçınde kolay erımesı ve mukemmel su yumuşatıcısı ozellıklerı nedenıyle sabunlarda, temızleyıcılerde deterıanlarda, çok çeşıtlı ılaçların yapımında tekstıl boyamalarında, çeşıtlı malzemenın uzun sure korunmasında ve tarım endustrısınde çok yaygın kullanım alanı bulmaktadır Kımı bor urunlerı, mukemmel ergıme maddelerı olduğu ıçın metal arıtma ve çelık uretımınde atomık reaktorlerde geç ateşlemelı sıgortalarda, radyo lambalarında ve guneş bataryalarında çokça kullanılan maddelerdır Temel hammaddelerı bor bıleşıklerı olan kubık boryum nıtrıd, elmastan daha sert olan borazon tıcarı adıyla bılınen maddenın yapımında, boryum nıtrıd termık ızolator olarak, bor karboıd dayanıklı malların yapımında, bor trıklorıt, bor trıflorur ve bor esterlerı ıse çeşıtlı sanayı uretımlerınde katalızor olarak kullanılırlar Dıboran, pentaboran, dekaboran ve alkalı boran gıbı bor bıleşıklerı potansıyel jet ve roket yakıtlarıdır Ulkelerın gelışmesınde, bılgı ve emek guçlerıyle eşdeğer olarak. başta demır ve komur olmak uzere, tukenebılır doğal kaynakları oluşturan maddeler onemlı yer tutarlar Petrol, ABD, Sovyetler Bırlığı ve Ortadoğu ulkelerının kımılerıne olağanustu guç kazandıran başlıca etKenler arasında yer alır Fransa'nın potasları, italya'nın kukurt ve mermerlerı, Guney Amerıka ve Afrıka'nın bakırları, Tunus1 un fosfatları, Guney Afrıka'nın altın ve elmasları bu yargıyı kanıtlayan örneklerdır Turkıye'nın elınde bulunan, nıtelık yönunden dunyadakı örneklerınden her yonden çok ustun olan bu doğal olanaklar ve zengınlıkler, ulkeyı dunya bor tuzları sektörunde rakıpsız bır tekel durumuna getırecek duzeydedtr Nitekım, 1980lı yıllarda Etıbankın çok hızlı ve başarılı olarak yapmış olduğu yatırım ve uretımler, Turkıye'yı dunya bor pazarlarında egemen duruma getırmıştır Ancak geçmışte, 1979 yılında gerçekleştırılen Devletleştırme Yasası'ndan once, ozel sektorkamu sektöru çekışmesı sonucu, bır turlu oıtak bır ulusal uretım ve pazarlama polıtıkası ızlenememış, hatta özel sektor kanalıyla, bor tuzları sektorunde Turkıye'nın en buyuk rakıbı durumundakı bır IngılızAmerıkan çokuluslu kuruluşun ulkemızdekı en lyı bor yataklarına sahıp olmasına goz yumulmuştur Ayrıca, ozel sektor, gerçekte paravan şırketleıie ve dışa bağımlı olarak çalıştığından öturu, bu çok değerlı doğal kaynağımızın daha lyı değerlendırılebılmesı ıçın hıçbır yatırım /apma yoluna gıtmemıştır Öte yandan, ozel sektor, bu çok onemlı doğal kaynakların ayrıntılı tespıtı ve uretımı ıçın teknolojıden yararlanma konusunda hıçbır etkınlık gostermemış, aksıne ılkel yontemler kullanılmış ve en ekonomık şekılde tum cevherlerı değerlendırmek yerıne yalnızca ışın kaymağmı almak gıbı bır duşunceyle hareket etmıştır Dışa bağımlılık ve satan kazanır duşuncesı, fıyatlarda % 2030'lara varan kayıplara neden olmuştur Yukarıda sıralanan olumsuzluklardan oturu ve ulusal çıkarlar doğrultusunda polıtıka ızlenebılmesı açısından, bor tuzlarının devlet elıyle ışletılebılmesı kaçınılmazdır Pek çok lıberal ulkede bıle stratejık onemı olan madenier devletçe ışletılmektedır Guçlu dunya tekelı karşısında tutunabılmek ve onun bölucu etkılerınden korunabılmek ıçın bor mınerallerı endustrısının sureklı devlet elıyle yönetılmesı zorunludur Aksı halde, bor uretımı ve pazarlamasında devlet tekelı kalkacağından, eskıden olduğu gıbı devletozel sektor çekışmesımn yanı sıra, özel sektorun de kendı ıçerısındekı rekabetı sonucu fıyatlar duşecektır. U ACIKLAMA | | ^^~ | N«o|cn kaya bmmı | Ntojtn «nc«» kaya Grabcn kcnan büyOm» tayı I Borıl y»laklârı (TJ KtHckk koltraiml yjljğı \Y\ SulUmcıyn p*rdtnmt yalağı [Tj 0 Bıgadıc tofcmaml v« Utlıut Emet Koltmant yal»$ı GO Kırka boraks AK DENIZ 10 1980'h yıllarda Turkıye dunyanın en buyuk kolemamt uretıcısı durumundadır Ulkenın sa Şekıl 1 Batı Anadolu neojen havzaları ve bunların ıçındekı borat yataklannın dağılımı