Katalog

Bİ Lİ M T ARİ H İ Bilimsel yaratıcılık süreci D Billm ve teknolojl nasıl bir iç süreç izlerler? D Yaratıcılık ile ilhamın rolü D Beklenmedik buluşlardan bazı ömekler O Rüyalarında sorunları çözenler O Derinlemesine ve genişlemesine düşünme Doç. Dr. Zeki Tez şunce ya da söz(cuk) anlamına gelır Böylece ozgun kullanımına uygun olarak teknolo(l, blr nesneyi insan ellyle yapmada kullanılan sanat, huner ve zekâyı ıçerır Entelektuel yeteneklılık duşuncesı, teknolojının başlıca öğesıdır Teknolojının, çok daha genış ve daha karmaşık kavramlarla butunleşmış olduğu görulur Teknolojl, ınsan yeteneklerını genışletmek ıçın herhangı bır gereç ya da teknığı, urun ya da surecı, herhangı bır fızıksel aygıtı, uretım yöntemını, herhangı bır geçerlı bılgı aralığını, hunerlerı ya da bılmeye ve kavramaya dayalı nıtelıklerı kullanır Teknolojık gelışmenın doğasında var olan şey, ınsanoğlu ıçın uygun duşecek şekılde dunyayı değıştırme duşuncesıdır Deneysel yöntemler, bılım ve teknolo|inın özudur Bu yontem, yınelenebılır bır şekılde, denetımlı koşullar altında, dıkkatlıce tasarlanmış çalışmaları yurutmenın mumkun oldu ğu duşuncesıne dayanır Bır zamanlar bu, aksıyomatıktı ve gozlemcı, ınceleyeceğı şeyden tumuyle kopuk kalabılıyordu Oysa bır deneyde bulacağımız şey, genellıkle bulmayı umduğumuz şeydır ve bu, buyuk oranda sahıp olduğumuz ön bılgı, deneyımler ve beklentılerle koşullanmıştır Bır laboratuvarda çalıştığımızda, sonuçlarımız buyuk oranda oncekı eğıtımle ve bilimsel bır eğılımı gelıştırmek ıçın yıllar boyu suren yorucu çalışma ıle belırlenmıştır Halk, elde edılen sonuçların geçerlı ğını reddedebıleceğı ıçın yanlış bıçımlenmış keşıflerın pek çok orneğı vardır Burada ba şarılı olmanın yolu katı goruşlerımızı aşmanın yollarını araştırmak, yenı verı ve kavram ların kabulu ıçın daha hoşgörulu olmaktır Algılama fonksıyonu uzerınde yıllardır ça lışılmıstır Beş duyumuz, duşunduğumuz gıbı guvenılır değıldır Onlar, daha oncekı eğıtı me ve koşullanmışlığa uygun olarak yanıtım vermeye eğılımlıdırler Boylesı eksıklıklerın ustesınden gelmek ıçın zamanla karmaşık duzenlemelere gıdıl mıştır ve sonuçlar bızzat o makınenın doğa sında var olan kavramlara bağlanmıştır Or nek olarak, bır daldırma termometresınde sı caklıkla cıvanın ısıl genleşme katsayısı arasındakı bağınt' hemen hemen doğrusaldır Öte yandan modern bır Xışını spektromet resı çıktıları, şu konulardakı belırlı bılgı ve ka bullerı gerektırır Elementlerdekı karakterıstık radyasyon ve ayrı elektronık geçışler, radyasyon, dalga boyu ve enerjı, bılgısayar/aygıt arayuzeylerı Ayrıca, bılıyoruz kı aygıt da bır deney suresınce değışkenlık gosterebı B ilım ve teknolojl konusunda bazı populer yanlış kavramalar vardır Buna göre bır bılımadamı, beyazlara burunmuş ve tumuyle mantıksal duşunen bır ma kınedır Nesnel, duyarlı, tumevarımsaldan zıyade tumdengelımlı usa vurmayı kullanan, yarattığı elektronık bılgısayarlar kadar soğuk bır kışılıktedır Yoksul teknoloğa gelınce, o kafast guç algılayan, azalmış duşunce gucuyle ısteksızce çalışan bır adamdır Normal ınsan olmayı karakterıze eden ıncelmış duygulardan tumuyle yoksun bır ınsan gıbı, ısteksız ve kendı halınde duran doğadan zorla gızler elde etmek amacındadır (!) Bu şemaya göre bılım ve teknolojl, kullanılabılen, dokunulabılen şeylerle ılgılenır Bunlar sanatçı, yazar, aydın ya da estelıkçının yetkı alanına gıren yaşamın soylu nıtelıklerını görmezlıkten gelır Belkı de gerçekte, bılımın bu karıkatursel görunumune gösterılen her saygı, hemen hemen tumuyle yanlıştıri Bilim ve te! lojinin doğası Teknolojı ıle bılımın ne olduğunu kendınıze hıç sordunuz mu 7 Coğu zaman, kendı ışlerımızle ne denlı meşgul olursak olalım, kullandığımız yöntemlerı duşunmekten hıçbır zaman gerı kalmayız Ayrıca, kendı teknık eğıtım ve alıştırma programlarımızda bılımın doğası konusundakı sorularla ender karşılaşırız Emınım kı eğer bız, bılımadamı ve teknoloğun rol ve ışlevlerını daha lyı anlayabılırsek, gorevımızı yerıne getırmek ıçın daha lyı donanmış ve sorunların çözumu ıçın olumlu koşullar sağlamış olacağız Bılımın doğası uzerıne sorular yoneltme, felsefenın alanına gırer Burada, yöntembillm uzerıne bazı ılkeler verılecektır Bılım ve teknolo|i arasındakı ıç bağlantı, oldukça karmaşıktır Burada önemlı noktaların bazı ozlu ana hatları verılecektır Bılım (Scıence Lat Scıentıa Bılgı'den), çevremızdekı dunyayı gözlemeye ve ıncelemeye çalışır O, ham verıler sağlayan deneylere dayanır Bır bılımadamının deneysel yontemler yardımıyla sağlanan bılgıyı kullanmasında bazen karmaşık yollar vardır Teknolojının rolu nedır? Bu sözcuk Yunanca "techne" ve "logos"tan turetılmıştır Techni, genellıkle sanat, kuvvet ya da huner olarak çevrılır ve başlangıçta bır marangoz ya da yapı ustasının gosterdığı yeteneklere ılışkın olarak kullanılmıştır Logos ıse akıl, du lır Butun bunların dışında, VVerner Heısenberg'ın bıldırdığı gıbı bır elektronun konum ve hareket mıktarının eşanlı belırlenmesındekı belırsızlık, gereklı deneysel tasarımın bır fonksıyonudur Kendı doğasından gelen bu guçluklere karşın guçlu olgular nıcel verıler ve deneysel teknıkler fızıksel bılımlerın temel yapısını sağlarlar Her ne kadar olguların toplanması başlangıçta onemlıyse de bilimsel gelışmede tek yol değıldır Yalnızca sonuçların kaydedılmesı, kendı yaşamında cereyan eden her olayı koru korune gunceye geçırmek gıbıdır Bılımın ışlevlerınden bırı, doğadakı duzenı aramaktır Verılerı görmek yetmez onların anlamını da gormek gerekır Bılımdekı her buyuk gelışme daha önce kurulmuş olanı değıştırır, bağıntıların sıstematık orgusu değışır, olgular arasında yenı bağıntılar yaratmaya yetecek ölçude duşunceler ozgurce değışır Aynı durum teknolojık ıcadın temelınde de vardır Eskıyı yıkmak, yenıyı kurmak Çoğu zaman belırleyıcı adım duşgucu sıçraması sezgı ya da belkı de esın (ılham) ışığıdır Yaratıcılık, hem eskı hem de modern çağın konusudur Çok eskı çağlarda yaratma ışı, Tanrı ya da Tanrıların ayrıcalığındaydı Ortaçağ ve Ronesans boyunca yenı duşuncelerın doğuşunu ılahı vahıylere yorumlamak geleneğı vardı Bu konuda ıkı örnek verebılırız Sımyacı Baslllus Valentlnus 1599'da vıtrıyol yağının (sulfurık asıtın) hazırlanmasının bır reçetesını şöyle vermıştır "Eğer sen o denlı derın derecelenmış ve lyı hazırlanmış olan ve vıtrıyol dıye adlandırılan mıneralı (gunumuzde FeSO 7H o ıle gosterılmektedır) alıp kendı nıyetının anlaşılması ve hıkmetı ıçın Tanrıya dua edersen ve daha sonra onu kalsınleyıp lyıce kapatılmış bır ımbığın ıç.ıne koyarsan " Galileo ıse kendı teleskopuyla yaptığı çalışmayı bıldırırken şunları yazmıştır "Tum bu olgular, ancak ılâhı bır lutufla aydınlandıktan sonra, tasarlamış olduğum bır kuçuk durbun yardımıyla saptanmış olup daha önceden keşledılmış ve gözlenmış değıldır" ilham beklenmedığı bır anda anıden gelır Arşımet, Kral Hıero'nun tacına zarar vermeden, onun ıçındekı altın mıktannın nasıl belırlenebıleceğıne ılışkın keşfını, sokakta "Eureka1" dıye bağırarak açığa vurmuştur Mutfaktakı bulaşık suyu yuzeyınde yağın yuzduğunun gorulmesınden esınle, erımış kalaydan ıbaret bır yatak uzerlnde erımış cam yuzdurulerek, tabaka cam uretlm yolu bulunmuştur Beklenmedik bir şey bulma şansı Bu konuda naftalının ftalık asıte dönuşu mu ıçın cıvanın katalızorluğunun keşfı ılgınç bır örnektır 1380'de Baeyer tarafından ger çekleştırılen ındıgo sentezı pahalı ıdı 18801897 arasında BASF fırması, laboratuvar olçeğındekı sureçten tıcarı uretım yöntemını gelıştırme çabalarında dunyanın parasını harcamıştır Her bır durumda da naftallnden ftalık asit sentezıne geçılemıyordu Rastlantısal olarak bır laboratuvar asıstanı, ıçınde erımış naftalın bulunan bır kaptakı cıva daldırma termometresını kaza ıle kırmış, ftalık asıt oluştuğunu gormuş ve cıva ıle katalızlenmış ılk oksıdasyon tepkımesını ger çekleştırmıştır Başka bır ornek, bır şans yardımıyla sentetık boya sanayıınde buyuk gelışmelere yol açmış olan bır buluştur 1856'da genç Willıam Henry Perkln komur katranı urunlerınden kının sentezlemeye çahşıyordu Bır yer de, ham anılın yağına potasyum bıkromat eklemış, tup ıçınde yapışkan, değersız gıbı gorunen koyu bır kutle elde etmıştır Deney tupundekı katranı çozerek temızlemek uzere metıllenmış ıspırto ekledığınde beklenmedik bır şekılde çok guzel menekşe renklı bır çozeltı elde etmıştır "Anılın purpuru" ya da "Mauveıne" denılen ve azoboyarmaddelerın tıcarı onemdekı ılk örneğı boylece elde edıl mıştır Alexander Flemlng'ın kufun, stafılokok bakterısını öldurduğunu bulması da buna paralel bır örnektır Melbourne'de Dr. John Cade adında bır Yaratıcılık (a) (b) Gerçekten gözlennıze guvenıyor musunuz? (a) AB ve BC uzunluklarını karşılaştırınız (b) Her ikı şeklın alanlannı karşılaştırınız 20