Katalog

J EO L O J İ Deprem ne derece bilinebilir? Yunan fizikçilerin 1981'den beri uyguladıkları VAN yönteminin yedi yıl sonunda başarılı bir bilançosu yar. Toprakta yayılan elektrik impulslarının ölçümü üstüne kurulu olan yöntemle, birçok depremin yeri ve şiddeti yaklaşık olarak tahmin edilebildi. Derleyen: Mıırat Ann G eçen hafta Sovyetler Bırlıo,ı nde Ermenıstan Cumhurıyetı nde ya şanan depremde yuz bıne yakın kışının olumu ınsanın deprem karşısındakı çaresızlığını bır kez daha orta ya koydu Deprem onceden bılınseydı olayın dehşetı bu olçulerde olur muydu? Bu soru Sovyeller deki deprem ıçın artık çok geç fa kat çok yakınımızda yaşanan bu depremı kıl payı atlatmamız bu doğal felakete karşı on lem alınması yonunde çalışmalann ulkemız ıçın de onemını sergılernektedır Depremlerın tahmınınde jeofızıkçılerın tum leofızık VP jeokımyasal parametrelerı gozlem ieyerek yaptıkları çalışmalara karşın bugune kadar başarılı sonuçlar alınamadı (bkz Fay hattında yaşamın dehşetı Bılım Teknık Sayı 61) Şıddetlı depremlenn ya^dndığı bolgöler de uzun yıllar boyunca depremden öncekı bırkaç saat bırkaç gun ıçınde bolgede ce şıtlı elektromanyetık olaylar gozlemlendı ve kaydedıldı Bu olaylar gokyuzunde gızemlı parıltılardan bazen deprem merkezınden ol dukça uzakta bıle kaydedılen şıddetlı radyo elektrik parazıtlero kadar değışıyordu Radyoelektrık emısyonu ıle deprem ara sındakı bağlantı hakkındakı ılk doğru yoru mu 1982 yılında radyoastronom JW Warwıck yaptı Dort Amerıkan radyoteleskobun da aynı anda 18 megahertz frekansı ustun de olağandışı bır radyoelektrık gurultu goz lendı On dakıka suren bu alışılmamış gurul tu 1960 mayısında Şılı de yaşanan buyuk depremlerden altı gun once ızlendı Bu gurultunun kaynağının Şılı bölgesı olduğunu varsayan Warwıck bu savı laboratuvar ol çumlerıyle doğrulamaya çalıştı Bır granıt blokun yakınına alıcı radyo antenlerı yerleştır dı Bloku hıdrolık bır presle kuvvetlı bır basınç altında tuttuğu zaman şıddetlı bır radyoelektrık gurultu emısyonunu gozledı Basınç blokun parçalanmasına yol açacak duzeye yaklaştığında radyoelektrık gurultu anıden belırıyordu Warwıck ın gozlemlerı Sovyetler Bırlığı nde 1983 yılında G.A. Sobolev tarafından doğrulandı Boylece taşlar tektonık kuvvetlerın etkısıyle şıddetlı basınç altında kaldığı zaman radyoelektrık emısyon olduğu kesınleşmış oldu VAN yontemı ışte bu elektromanyetık olaylara dayanıyor detı altının ustunde olan depremden sonra uygulandı Ilk şoku ızleyen haftalarda bazı ları guçlu olmak uzere depremler surdu A, lar geçtıkçe depremler gıttıkçe azaldı Yunan lı fızıkçiler bu donem sırasında gelıstırdıkle rı yontemı deneme olanağı buldular Yere bır metre derınlığınde bakır elektrot yerleştırdı ler (bırbırlerınden uzaklıkları bırkaç on met reydı) ve bu elektrotlar arasında gorulen elek trık ımpulsları kaydettıler Impulslar sısmık sarsıntılarınkıne yakın bır rıtımle bırbırı ardı sıra gözlenıyordu fakat sarsıntılar çok sık olduğundan ner ımpulsun hangı sarsıntıya aıt olduğu saptanarrnyordu Daha sonra araç larını deprem merkezınden çok daha uzağa (onlarca kılometre) yerleştırdıler ve elektrik ımpulslarının almmasının surduğunu gozledıler 7amanla sarsıntılar arasındakı sure bu yuyunce (ayda bırkaç kere) elektrik ımpulsların her zaman sısmık sarsıntılardan once gorulduğunu saptadılar 1981 yılının sonunda araştırmacılar hor ışaretın ardından bır deprem yaşandığı sonucuna vardılar Boyle ce bu yöntemle halkın korunması ıçın dep rem yeterınce onceden haber verılebılecek tı Sonuçlardan cesaret alan araştırmacılar Yunanıstan ın çeşıtlı bolgelerınde sabıt ıstasyonlar ınşa ettırdıler Orneğın Mora Yarımadası nda dort tane ıstasyon vardı Batı da Pırgos'ta doğuda Nauplla'da guneydp Kalamal de ve kuzeybatıda Patras'ta sıdır Bazı yıllar birçok sısmık alan belırır ve aylar boyunca sarsıntılar yaşanır Bu durum araştırmacıların 1983 ten ıtıbaren VAN yontomıylo dopromlerın tahmınınde onemlı bır deneyım kazanmalarını sağladı 1983 yılında yaptıkları tahmınlerde gozardı edılemeye cek sonuçlar aldılar Şıddetı 5'ın ustunde olan 23 depremin yerinı ve zamanını çarpıcı bir kesınhkle saptadılar (Deprem merkezını bır kaç on kılometre şıddetını 0 5 bırım hatayla tahmin ettıler) 4 5 şıddetındekı depremler de daha duşuk fakat yıne de onemlı oranda dogru tahmınler yaptılar Bu durum yal nızca Yunan hukumetı ve halkında değıl 1984 to Atına ya davet edılen çeşıtlı ulkeler den jeofızıkçılerde de olumlu etkıler yarattı Fakat kuçuk depremlerın saptanmasında ve en onemlılerının yerının ve şıddetının belır lenmesınde yontem başarısız kaldı Bu da yontemın mukommelığı bazı sısmologlara gore ıse geçerlılığı ustunde kuşkulara neden oluyor Sakız Adası yakınında 4 35 7 şlddetlerı arasında bır deprem olacağını bıldırdıler Dep rem, dokuz gun sonra 4 3 şıddetınde gerçek leştı Selanık ve Atına yakınlarındakı ıstasyonlarda ıkı yıl oncekı ışaretlere benzer bır ışa ret kaydedilmıştı Araştırmacılar öncekı verılere dayanarak depremı yıne doğru tahmin etmeyı başarmışlardı Labeyrıe, bu verılere dayanarak şu sonu ca vardı Onceden bılınen bır deprem alanından gelen bır ışaret ıle doğru tahmin yapılı yordu fakat yerı bılınmeyen bır alandan gelen ışaretler yanlış tahmınlere yol açıyordu Buradan şu sonuç çıkıyor Yenı bır alan or taya çıktığı zaman, ılk ışaret yanlış tahmıne yol açıyor, fakat bu yenı alanın belırlenmesı ne olanak tanıyor ve sonrakı tahmınler doğ ru oluyor Başarı ve başarısızlık v unanıstan Avrupa nın en sısmık bolge f~ransız fızıkçı Jacques Labeyrte, Yunanlı araştırmacıların tahmınle'i ustunde yaptığı çalışmalar sonucunda VAN yönteminin nıçın başarısız olduğunu açıklayan bır sav ılerı sur du Labeyrıe Sakız Adası yakınlarında 1966 mart nısan aylarında yaşanan depremlerı verı olarak aldı Varotsos'un hazırladığı raporda mart ayında Selanlk ve Atina yakınlarındakı ıstasyonlarda ılk ışaretın kaydedıldığı ve Selanık çevresınde 5 şıddetınde bır deprem yaşanacağı şeklınde bır tahmin yapıldığı belır tılıyordu Tahmin tamamıyla yanlıştı DeDrem, Selanık'ın 300 km guneydoğusunda aaku Adası yakınında 6'nın ustunde şıddette gerçekleştı Ertesı hafta, aynı ıkı ıstasyon depremden önce alınan ışarete benzer yenı bır ışare' aldı Bu kcz tahmin tumuyle doğruydu Nısanın ılk gunlerınde benzer bır ışaret daha alındı ve deprem yıne doğru tahmin edıldı Araştırmacılar Yunan hukumetıne gonderdıklerı 1 Şubat 1988 tarıhlı telgrafla Yunanlı fizikçilerin deneyi Adını Atlna Universitesi'nde profesor olan Yunanlı fızıkçiler P Varotsos, K Alexopulos ve K. Nomikos un soyadlarının baş harf lerınden alan VAN yontemı depremlerı bır kaç saat ya da bırkaç gun onceden tahmin etmeyı deprem merkezını ve şıddetını sap tamayı amaçlıyor Tahmınler depremin odak bölgesınden gelen, toprakta yayılan elektrik ımpulslarının (ıtme) olçumune dayanıyor VAN yontemı ılk olarak Korint Körfezl bölgesını yerle bır eden 23 Şubat 1981 tarıhındekı şıd Depremı onceden belırlemek ıçın VAN adıyla bılınen yontemı gelıştıren Yunanlı fızıkçılerden Varotsoi (sağda) ıstasyonlardan gelen elektrik ımpulslarını kaydeden araçlanyla bırlıkte Belırlenen alanların sayısı sureklı arttığı ıçın bırkaç yıl ıçınde Yunanıstan'dakı alanla rın çoğu belırlenmış olacak Böylece tahmin lerın onemlı bır bölumu doğru olabılecek Fakat her yıl yenı alanlar ortaya çıktığından her yıl bu yenı alan sayısı kadar hatalı tahmınler yapılacak Bu sayı duşuk olmasına karşın bu onceden saptanamayan depremlerın trajık sonuçları olabılır çunku yenı bır alandan ge len ılk şok genellıkle çok şıddetlı olmaktadır Labeyrıe, VAN yönteminin gelıştırılmesıyle yenı alanlardan gelen yenı tıp ışaretlerle de doğru tahmin yapılabıleceğını ılerı suru yor 13 Eylul 1986 da Kalamaı de yaşanan 6 şıddetındekı deprem tahmin edılememış, da ha doğrusu Atına'nın merkez olduğu 100 km yarı çaplı bır daıre ıçınde 5 şıddetınde dep rem olacağı tahmin edılmıştı Depremin merkezınde olan Kalamaı Istasyonu'nda bır haf ta önce alışılmamış duzensız guçlu bır elek trık gurultu saptanmıştı fakat telefon hattındakı teknık hatalardan kaynaklandığı sanıl dı Kalamaı'den 100 km uzaklıklardakı Nauplıa ve Pırgos ıstasyonlannda ıse hıçbır kayıt yapılmadı Kalamaı'den 200 km uzakta olan Atına yakınlarındakı bır dığer ıstasyonda ıse depremden bırkaç gun önce uzun surelı (bır kaç saat) bır ışaret kaydedilmıştı bu tur ışa retler genelde şıddetlı depremlerın habercı sıdır Labeyrıe'ye gore Kalamaı'de kaydedılen işaret doğruydu Gurultunun şıddetının ve yapısının anormallığı belkı de ıstasyonun dep remın merkezmde bulunmasından kaynak lanıyordu Gurultu, yerden ya da alanın yakınlığı dolayısıyla telefon hatlarının oluştur duğu alıcı antenlerle yakalanılabılen elektromanyetık dalgalardan alındı Kuzeydekı ıkı ıstasyonda hıçbır belırtı olmamasının nedenı ıse Kalamaı ıle ıkı ıstasyon arasında topraktan elektrik akımının geçmesını engelleyen bır faylar hattının bulunmasıydı Labeyrıe bu varsayımlara dayanarak yenı deprem alanlarından gelen ılk ışaretlerın doğru tahmin edılmesı ıçın VAN yönteminin gelıştırılmesını önerıyor Buyuk kentlerın yakınlarına radyoelektrık alıcı ıstasyonları yerleştırılerek atmosferdekı radyo elektrik dal gaları emısyonlarının belırlenmesı VAN yontemı gelecek ıçın umut veren bır sıstem Deprem rıskının en yuksek olduğu ulkelerden bırı olan Turkıye'de, özellıkle 1 deprem kuşağında olan bolgelerımızde bu sıstem uygulanabılır Yerleştırılecek ıstasyonların malıyetı çok yuksek değıldır ve bılgıler radyo bağlantılarıyla merkezı laboratuvarla ra aktarılabılır (La recherchs, Eklm 88)