Catalog

Anar SOMUNCUOĞLU TUSAM RusyaUkrayna Araştırmaları Masası asomuncuoglu@tusam.net ÖzbekistanABD ilişkilerinde kıpırdanma… C S TRATEJİ 5 Afganistan operasyonu başlayınca, Hanabad konusundaki ABDÖzbekistan işbirliği Özbekistan’ın Afganistan’dan algıladığı tehdit dolaysıyla mümkün olmuştu. Nitekim ABD’nin Afganistan operasyonu neticesinde önemli kayıplar veren ÖİH, Pakistan’ın "aşiretler bölgesine" çekilmişti. Giderek zayıflayan örgütün ABD ve Almanya’ya karşı Cihad ilan ettiği ve Özbekistan’dan ziyade bu ülkelere karşı olarak 20062007 yılları boyunca bazı eylemler gerçekleştirmeye çalıştığı ortaya çıktı. Örgüt ayrıca Pakistan’daki bazı aşiretler ile kanlı çatışmalara da girdi. art başında dünya medyasına "sansasyonel" bir haber düştü: "Amerikan askerileri Özbekistan’daki Hanabad üssüne dönüyor." Moskova’da bulunan NATO Orta Asya ve Kafkasya temsilcisi Robert Simmons, gerçekleştirdiği basın toplantısında Özbekistan’ın Almanya’nın yanı sıra diğer ülkelerin de topraklarındaki bir üssü kullanmalarına izin verdiğini belirtti. Bu açıklama medyaya Hanabad’a Amerikan askerlerinin dönebileceği şeklinde yansıdıysa da, kısa süre içerisinde bahsedilen üssün Almanya tarafından kullanılan Termez hava üssü olduğu anlaşıldı. Üstelik bu hava üssünün Amerikan askerlerinin konuşlanması için değil, Afganistan’a yolculuk eden Amerikalı yetkililer için açıldığı belirtildi. Verilen iznin daha çok sembolik öneme sahip olmasına rağmen, bu gelişme ÖzbekistanABD ilişkilerinin iyileşme eğiliminde olduğunu kesin bir şekilde gösterdi. (İyileşme süreci için bkz. Anar Somuncuoğlu, "Kerimov Denge Kuruyor", Cumhuriyet Strateji, Sayı 190, 18 Şubat 2008) M Kerimov’dan açılım sinyali Andican olaylarının ardından ABD RUSYA’NIN DURUMU güvenlik meseleleri konusunda ile ilişkileri kopan ve RusyaÇin Afganistan ÖzbekistanABD diyalogunun tekrar gelişmesi Rusya’yı tedirgin ediyor. Nitekim Simmons’un ikilisine yaklaşan Özbekistan Termez üssüyle ilgili açıklaması kuşkulara yol Bununla birlikte Rusya, Özbekistan’ın dış hareket alanını genişletmek için açtı. politikasında keskin virajlardan kaçınacağını Son zamanlarda kendisini Rusya ve Çin ABD ile de yeniden görüşmeye biliyor. arasında sıkışmış hisseden Özbekistan’ın hareket genişletmeye çalıştığı doğrudur. Ayrıca başladı. ABD de Özbekistan’ın alanını Afganistan’dan algıladığı tehditten dolayı Afganistan’ın "baş güvenlik sağlayıcısı" ABD ile önemini anlamış görünüyor. güvenlik işbirliğini devam ettirmesi de şarttır. krizini inceleyen ABD’li araştırmacılara göre, bölgede kazanan diğer bir güç, radikal İslamcı militanlar oldu. Buna göre, Andican olaylarındaki İslamcı militanların rolünü yadsıyan Batı, "renkli devrim" süsü verilen bir silahlı eyleme hoşgörüyle bakabileceğini gösterdi. (Anatomy of a Crisis: U.S.Uzbekistan Relations, 20012005 ve Islamic Radicalism in Central Asia and Caucasus, Washington D.C.: CentralAsiaCaucasus Inst. ve Silk Road Studies, 2006) ABD’nin Türkistan politikasında etkili olan uzmanların bu görüşü kısa bir süre içerisinde resmi makamlar tarafından kabul gördü ve ABD’li yetkililere tekrar Özbekistan yolu göründü. Diplomatik görüşmelerin tekrar sıklaştığı bu süreç içerisinde ABD yetkilileri, küresel demokrasiyi özendirme politikası ile Özbekistan’a karşı değişen tutumu uyumlaştırmaya çalıştı. Bu yeni yaklaşıma göre, ilişkileri koparmak çare değildir. Özbekistan’a insan hakları ve demokrasi konusunda baskı yapabilmek ve/veya özendirebilmek için devrede olmak, meydanı Rusya ve Çin’e bırakmamak gerekiyor. Nitekim Özbekistan’ın sert bir şekilde eleştirildiği ABD Dışişleri Bakanlığı’nın 2007 insan hakları raporunun yayınlanmasından bir gün sonra açıklama yapan ABD’nin Özbekistan Büyükelçisi, 2008’in başından beri Özbekistan’ın insan haklarının düzeltilmesi konusunda "küçük, ancak önemli adımlar" attığını vurguladı. Ancak Rusya’nın terörizmle mücadele konusunda Özbekistan’a verdiği destek de yadsınamaz. Özellikle KGAT ve ŞİÖ çerçevesinde terörizmle mücadele kapsamında yürütülen istihbarat paylaşımı ve güvenlik güçleri arasındaki işbirliği gelişiyor. Türkistan ülkelerinin halen kendi güvenliklerini sağlayabilecek güce sahip olmadıkları kabul edilen acı bir gerçektir. Üstelik terörizm, uyuşturucu kaçakçılığı, aşırıcılık gibi karşılaştıkları tehditlerin niteliği, bölgede etkin olan bütün güçlerin işbirliğini gerektirmektedir. Bu açıdan Türkistan devletleri, hem ABD hem Rusya ile işbirliği yapmak durumundadır. Ancak bu devletlerin bölgedeki olayları çoğunlukla "Büyük Oyun" mantığı çerçevesinde değerlendirmeleri, Türkistan devletlerinin Afganistan’dan kaynaklanan tehditleri kontrol altına alamamasına yol açıyor. U DÖNÜŞÜ Afganistan operasyonuna lojistik destek sağlamak amacıyla Özbekistan’a yerleşen Amerikan uçakları, 2005 Andican olayları patlak verip ABDÖzbekistan ilişkileri bozulunca ülkeden çıkarılmıştı. Aradan geçen süre içerisinde ABD’de yapılan muhasebe neticesinde Andican olayları sonrasında ABD’nin yanlış politika izlediği sonucuna varıldı. Buna göre ABD, Özbekistan yönetiminin algıladığı tehditlerin ciddiyeti konusunda yanlış değerlendirme yaptığı gibi, olaylar sonrasında Özbekistan’a karşı sert bir tutum takınarak hatalı davrandı. Bu yanlış kriz yönetimi sonucunda ABD, askerlerini Özbekistan’dan çekmek zorunda kalırken, oluşan boşluk hızla Rusya ve Çin tarafından dolduruldu. 1999’da Rusya öncülüğündeki Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı’ndan (KGAT) ayrılan Özbekistan, tekrar bu teşkilata katılarak Rusya ile askeri işbirliği yoluna gitti. Özbekistan ayrıca Rusya’nın kurduğu Avrasya Ekonomik Birliği’ne (AEB) de katıldı. Özbekistan hem Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) çerçevesinde, hem de ikili ilişkiler bazında Çin ile ilişkilerini geliştirdi. Bütün bunların ötesinde Andican GÜVENLİK ZAAFI Bölgede Afganistan’dan kaynaklanan uyuşturucu, terörizm ve aşırıcılık sarmalının engellenmesi konusunda Rusya KGAT çerçevesinde faaliyet gösteriyor. ABD ise aynı konularda ikili ilişkiler bazında hareket etmeyi tercih ediyor. Mart ayının başında birkaç Rus yetkili, yine ABD’nin Afganistan politikasını eleştiren açıklamalarda bulundu. KGAT Genel Sekreteri, geçen sene içerisinde NATO’nun Afganistan konusunda Türkistan devletleri temsilcileriyle iki kez toplantı düzenlediğini belirtti. Yetkili, ABD’nin Rusya’yı Türkistan’dan dışlamaya çalıştığını ima etti. Afganistan’a karasal yolla, Rusya, Kazakistan ve Özbekistan üzerinden yüklerin aktarılması konusunun görüşüldüğü bir ortamda Rusya tekrar KGATNATO işbirliğinin gerekliliğini dile getirdi. Ancak ABD’ye göre bu işbirliğinin yapılması, Rusya’nın Türkistan devletlerinin güvenliğinden sorumlu "baş aktör" olarak kabul edilmesi anlamına gelecektir. Görülen o ki, nüfuz mücadelesinden dolayı Rusya ve ABD Türkistan bölgesine yönelen tehditler konusunda bir işbirliği mekanizması geliştiremiyor. Halbuki Türkistan’a yönelen tehditlerle etkili bir biçimde mücadele etmenin tek yolu, bölgedeki güçler arasındaki istihbarat paylaşımı başta olmak üzere geniş çaplı işbirliğidir. İşbirliği yapılamadığı gibi taraflar birbirlerine şüpheyle bakıyor. Rusya’ya göre Türkistan’da uyuşturucuterörizm tehdidinin hortlamasına sebep olan ABD’nin kendisidir. Afganistan hükümetinin bazı eski Taliban yetkililerine ılımlı yaklaşımlarını eleştiren Rusya, Türkistan’dan geçen uyuşturucu trafiğinin de ABD’nin politikası sonucunda arttığı kanısındadır. ORTAK DÜŞMAN MI? Andican olaylarının sonucunda Türkistan bölgesindeki en önemli müttefikini kaybeden ABD, Kazakistan ile ilişkilerini geliştirmeye yönelmişti. Ancak ABD’nin Afganistan politikası açısından Kazakistan’ın Özbekistan’ın yerini dolduramayacağı açıktı. Türkistan bölgesinde merkezi konuma sahip olan Özbekistan’ın Afganistan ile sınırı bulunuyor. Afganistan’a kuzeyden en uygun geçiş sağlayan coğrafya, gelişmiş altyapı ve arazinin fazla engebeli olmaması dolayısıyla, Özbekistan’dır. Üstelik bugünlerde Afganistan’daki NATO askerlerine karasal yoldan lojistik desteğin sağlanması konusu gündemdedir. Bunun haricinde Afganistan’ın yaklaşık olarak 30 milyon toplam nüfusunun en az yüzde 9’unun Özbeklerden oluşması, Özbekistan’ın Afganistan’da aktör olmasını sağlıyor. Afganistan’daki istikrarsızlıktan olumsuz olarak etkilenen Özbekistan açısından Afganistan’ın istikrara kavuşturulması hayati önem taşıyor. Taliban yönetimi sırasında Afganistan’da üslenen Özbekistan İslami Hareketi (ÖİH), 19992000 yıllarında Kırgızistan ve Özbekistan’a terörist saldırılar düzenlemişti. Kerimov