Catalog

Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu ve Kafkasya Araştırmaları Masası cveliev@tusam.net Sorunların görüşme yoluyla çözümü destek buldu… C S TRATEJİ 21 sınırın belirlenmesine yönelik farklı yaklaşımların bulunması başka bir sorunun ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Hazar’ın ortasında bulunan 450 milyon varil petrol ve 32 milyar m3 kapasiteli Kepez/Serdar yatağı sorunu 1996’dan günümüze kadar devam etmektedir. Temmuz 1997’da Rus şirketleri Rosneft ve Lukoil ile Azerbaycan arasında imzalanan Kepez yatağını kapsayan anlaşma Türkmenistan’ın tepkisini çekmiş, Aşkabat yatağın kendi sularında bulunduğunu ve Türkmenistan’ın malı olduğunu ileri sürmüştür. Azerbaycan, iddiaları reddederken konuyu görüşmeye hazır olduğunu belirtmiştir. Türkmenistan, Hazar’ın yeni statüsünü belirleyecek anlaşmanın yapılmasına kadar yeni petrol anlaşmalarının yapılması durumunda Kepez konusunu BM ve uluslararası mahkemelere götüreceğini söylemiştir. Fakat Mart 2000’de Türkmenistan Dışişleri Bakanı Boris Şıkmuradov İran şirketlerini Kepez’de araştırmaya davet ettiklerini söylemiştir. Nihayetinde de bu sorun 2001 yılında Türkmenistan’ın Azerbaycan’daki büyükelçiliğini kapatmasına neden oldu. İlham Aliyev seçilir seçilmez Kepez/Serdar yatağının Türkmenistan’la ortak işletilebileceğini açıkladı. Fakat Türkmenistan bu teklifi reddederek yatağın tamamına hakim olduğunu iddia etti. Azerbaycanlı uzmanların hesaplamalarına göre, Kepez/Serdar yatağının yüzde 2030’u Hazar’ın Türkmenistan’a ait bölümüne düşmektedir ve Kepez/Serdar kuyusu 1980’li yıllarda Azerbaycanlı petrolcüler tarafından keşfedilmiştir. Berdimuhammedov döneminde iki devlet arasında kurulan komisyonda Kepez sorunu da görüşülmeye başlandı. Mayıs 2006’de Kanada’nın "Burried Nill Energy" şirketinin Kepez yatağını Türkmenistan’la ortak işletme teklifinin Türkmenistan tarafından kabul edilmemesi Azerbaycan’a verilen olumlu bir mesajdı. Fakat Azerbaycan Sanayi ve Enerji Bakanı Natik Aliyev’in, "Bu sorunun çözümü Hazar’ın dibinin paylaşılmasına bağlıdır ve çözümü çok daha zordur", sözleri bu konuda anlaşmaya varmanın zaman alacağını göstermektedir. Türkmenistan basının yazdığına göre taraflar Kepez’den çıkarılacak petrol ve doğalgazın BTE ve BTC üzerinden ihraç edilmesini kararlaştırmıştır. Aslında Türkmenistan Kepez dışında Azerbaycan’ın iki kuyusu üzerinde Azeri ve Çırak daha hak iddia etmiş fakat ABD ve Rusya’nın bu konuda Azerbaycan’ı desteklemesi Türkmenistan’ın geri adım atmasına neden olmuştu. Hazar’ın dibinin paylaşılması ve Kepez sorununun çözülmesi zordur fakat önemli olan iki tarafın da ilişkileri düzeltmek için siyasi kararlılık sergilemesidir. Bu kararlılık ilişkileri sorunlara odaklanmaktan kurtaracaktır. Geriye kalan iki sorunda anlaşmaya varmak ise iki devletin sadece ekonomik gücünü değil aynı zamanda bölgenin jeopolitik yapısını da etkileyecektir. Kepez yatağının ortak işletilmesi kararlaştırılırsa tarafların her biri bu yataktan 30 milyar doların üzerinde gelir elde edeceklerdir. Hazar’ın paylaşımı konusunda varılacak anlaşma ise TransHazar’ı tetikleyecek ve bu da bölgede jeopolitik dengenin değişmesine neden olacaktır. A zerbaycan ve Türkmenistan arasında doğalgaz borcu, Hazar’da sınırların belirlenmesi ve bundan kaynaklanan tartışmalı kuyular meselelerinden dolayı ortaya çıkan gerginlikler 2001 yılında Türkmenistan’ın Bakü büyükelçiliğini mali yetersizliği öne sürerek kapatmasıyla doruk noktasına ulaşmıştı. Buna karşılık Azerbaycan, Türkmenistan’a her şeye rağmen bir jest yaparak 2002 yılında Türkmenistan’da büyükelçilik açtı. Ne var ki bu jest Türkmenbaşının sert tavrının değişmesine neden olmadı ve 2005 yılına kadar çeşitli düzeylerde devam eden görüşmeler bu tarihte tamamen durdu. Bu gerginlikten sadece siyasi ilişkiler değil enerji ilişkileri ve ticari ilişkiler de zarar gördü. İlişkilerin gerginleşmesi Türkmen doğalgazını Avrupa’ya taşıyacak TransHazar boru hattının gerçekleşmesine yönelik büyük bir darbe oldu aynı zamanda. Her şeyin ötesinde iki kardeş halk arasında ilişkilerin gelişmesini engelledi. Türkmenistan’da yaşayan Azeri nüfusu hızla bu ülkeyi terk etmeye başladı. İki ülkenin siyasi ilişkilerinin zarar görmesinden İran ve Rusya karlı çıktı ve Hazar bölgesinde kurulmaya çalışılan jeopolitik denge zarar gördü. AşgabatBakü yakınlaşması Azerbaycan ile Türkmenistan’ın Hazar’ın statüsü nedeniyle ciddi sorunları bulunuyor. Bu sorunlar Türkmenbaşı döneminde ilişkilerin alt düzeye inmesine neden olmuştu. Berdimuhammedov’un ardından ikili ilişkilerin canlanması bekleniyor. büyükelçiliğinin 17 Ocak 2007’de tekrar açılması oldu. İkinci olumlu sonuç ise doğalgaz borcundan dolayı ortaya çıkan sorunun çözüme kavuşturulması oldu. 1992–93 yıllarında Azerbaycan’ın Türkmenistan’dan aldığı doğalgazın fiyatı konusunda taraflar arasında çıkan sorun 1995’den itibaren Azerbaycan’ın doğalgaz alımını durdurmasına neden oldu. Fakat 1992–93 yıllarında alınan doğalgazın toplam borcun miktarı konusunda günümüze kadar süregeldi. Azerbaycan, borcun 18 milyon dolar olduğunu söylerken, Türkmenistan, borcun 3035 milyon dolar ve faizi ile birlikte 56 milyon dolar olduğunu öne sürüyordu. Mart 2008’de Bakü’de hükümetlerarası ekonomi komisyonunun yaptığı toplantı çerçevesinde taraflar hem borcun miktarı hem de ödeme takvimi konusunda anlaşmaya vardılar. 5 Mart 2008’de varılan anlaşmaya göre, Azerbaycan Türkmenistan’a olan 44.8 milyon dolarlık borcunu 2009’a kadar ödeyecek. Toplantıda bundan başka enerji, ulaştırma, iletişim, kültür, bilim, eğitim, sağlık, çevre gibi alanlarda hukuki temellerin hazırlığının başlatılması için de anlaşmaya varıldı ve AzerbaycanTürkmenistan limanları arasında ulaşımın sıklaşması için çalışmaların yürütülmesi de kararlaştırıldı. İki ülke arasında taşımacılığın artması BaküTiflisAhalkelekKars Demiryolu’ndaki taşımalara da katkıda bulanacaktır. Ekonomi komisyonunda yapılan görüşmelerde Hazar’ın paylaşılması ve Hazar’da enerji işbirliği gibi konuların Türkmenistan Cumhurbaşkanı Kurbangulu Berdimuhammedov’un Bakü ziyaretinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’le görüşüleceği kararlaştırılması ise bu konuda ayrıntılarda fikir ayrılığının giderildiğini göstermektedir. Berdimuhammedov’un Haziran 2008’de Azerbaycan’ı ziyaret etmesi beklenmektedir. ÇÖZÜLEN SORUNLAR Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov’un Aralık 2006’da aniden vefatı iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesi için bir fırsat oldu. 26 Aralık 2006’da geçici olarak cumhurbaşkanı seçilen Kurbangulu Berdimuhammedov 12 Şubat 2007’de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ülkenin yeni cumhurbaşkanı oldu ve Berdimuhammedov döneminde Türkmenistan farklı bir imaj kazandı. Berdimuhammedov’un seçilmesiyle TürkmenistanAzerbaycan ilişkilerinin de seyri değişti. 13 Mart 2007’de Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Berdimuhammedov’u telefonla arayarak tebrik etti, daha sonra Mayıs 2007’de St. Petersburg’da yapılan ekonomi toplantısında iki lider görüştü, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Memmedyarov sorunları görüşmek için Mayıs 2007’de Aşkabat’ı ziyaret etti ve böylece iki ülke arasında sorunları çözmek için umut verici diyalog süreci başladı. Memmedyarov’un Türkmenistan ziyareti çerçevesinde iki ülke arasındaki sorunları çözmek için bir komisyon kurulması kararlaştırıldı. Böylece diyalog süreci hız kazanmış oldu. Bu sürece ABD ve Avrupa’nın yanı sıra Türkiye de destek vermeye başladı. Komisyon çerçevesinde çözüm bekleyen sorunlar Azerbaycan’ın Türkmenistan’a olan doğalgaz borcu, Kepez/Serdar petrol ve doğalgaz yatağının sahibinin belirlenmesi ve Hazar’ın orta hattının belirlenmesigörüşülmeye başlandı. Görüşmelerden çıkan ilk olumlu sonuç Türkmenistan’ın kapatılan Bakü ÇÖZÜM BEKLEYEN SORUNLAR Taraflar arasında yaklaşık bir yıldır süren diyalog süreci iki sorunun çözüme kavuşturulmasıyla sonuçlansa da çözümü uzun zaman alacak iki önemli sorun daha var. Kepez/Serdar yatağının sahibinin belirlenmesi ve Hazar’ın dibinin paylaşılması. Taraflar, Hazarın milli sektörlere ve sınırın orta hatta göre belirlenmesini desteklemektedirler. Fakat orta hattın belirlenmesi konusunda fikir ayrılığı bulunması sorunun çözülmesine engel olmaktadır. Hazar’daki Aliyev Berdimuhammedov