Katalog

Sovyet plan dftnemlerinde gerçefcleştlrilen yılhk büyüme hızlan (%l 1966 70 197175 197680 198185 |B BVPI |9 BVPI ' (10 BVPI (11 Wl Ulusal gellr Endustriyel uretlm Tarımsal üretim Yatırımlar Işgucu verimlılijjı Adam başına reel gelir ihracat Gelişmiş kapıtalıst ülkelere İhracat 77 8.5 38 76 6.3 57 9.9 7.8 5.7 7.4 24 70 45 4.3 49 4.8 42 44 1 7 31 36 1 1 34 31 33 48 28 31 24 1.7 3.2* 70* C) 198164 döntmln» alttlr. İstatistiklere yansımayan Ekonomide istatistiklere yansımayan bozukluklara da dikkat çekmeliyiz. Bunlardan başlıcaları mal kalitelerindeki bozulmalar, büyük boyutlara ulaşan yasadışı ekonomik faaliyetler, rüşvet, hizmet sektörlerindeki (özellikle tamir, bakım, onarım) aksaklıklardır. Sovyet ekonomisinde acil reform ihtiyacının bir başka kanıtı Sovyet liderlerinin konuşmalarında ve parti kararlannda ekonomik konuların gittikçe büyük bir yer tutmasıdır. Brejnev, son yıllarında ekonomik konulara, konuşmalarında büyük ağırlık vermeye başlamıştı. Ondan sonra gelen iki lider de ekonomik reform taraflısı gözüküyorlardı. Şimdi Macar reformlanndan çıkarılabilecek bazı dersler ışığında, Gorbaçov'un hangi reformları ne derece,gerçekleştirebileceği, ileriki yıllarda ne gibi sorunlar ortaya çıkabileceği konusu üzerinde duralım. Yapılacak reformlann başlıcaları şunlardır: 1. Fiyat reformu. 2. EndUstrideki tekelci yapının parçalanarak daha orta hacimde rekabetçi firmaların oluşturulması. 3. Ekonomide (özellikle planlama hiyerarşisinde) karar alma mekanizmasının büyük ölçüde desantralizasyonu. 4. Dış ticarette devlet tokelinin kaldırılması, ithalatın liberasyonu. 5. Hizmet sektörlerinin yeniden düzenlenmesi, bu sektörlerin bazılarında özel girişimciliğe geçilmesi. S. Mali reform. ve hizmet sektörlerinde ufak özel girişimcilik teşvik edildi. Bu reformlardan henüz tam sonuç alınmış değildir. özellikle şu tür sorunlar ortaya çıkmıştır: Bir kez, amaçlananın tersine, parti ve bakanlıklar bürokrasisinin gücü reformlarla azaltılamamıştır. Firma yetkilileri, eskiden zorunlu plan hedefleri ve fabrikalarına girdi temini konulannda pazarlık yapmak üzere başkente taşınırlarken, bugün ihracat teşvikleri, vergi muafiyetleri, banka kredileri gibi konularda pazarlık için gidiyorlar. Merkez yine son sözü söylüyor; yalnızca gündem değişti. tkincisi, zarar eden firmalara devlet desteği hâlâ sürmektedir. örneğin, 1980'de 1735 Macar firması içinde, tasfiye edilen firma sayısı yalnızca 13'tür. Devletin iflasları önlemeye, başka bir deyişle şirket kurtarmaya devam etmesi, reformların mantığını ciddi bir şekilde yaralamaktadır. Kaldı ki, bu kurtarma kârlı çalışan firmalardan alınan ağır vergilerle finanse edildiği için, kurulmaya çalışılan rekabetçi endüstri yapısı bundan büyük zarar görmektedir. Sübvansiyonların varlığını sürdürmesi yeni fiyat sistemini de bozmaktadır. Zira bu durumda, üretici fiyatları ile tüketici fiyatları birbirinden sapmakta, hangi firmaların gerçekten kârlı, hangilerinin sübvansiyonlu girdilerle çalıştıkları için kârlı olduklarını ayırt etmek mümkün olmamaktadır. endüstrilerin rekabete ve disipline zorlanması, Sovyetler'de ilk başlarda pek mümkün olmayacaktır. Ancak, oldukça tekelci bir yapıya sahip Sovyet endüstrisinde, bu yapının dağıtılması (Macar örneğine benzer şekilde) yoluyla belli bir rekabet sağlanabilir. Endüstride rekabetin geliştirilmesi, fiyat reformu için de zorunludur. Zira tüketici tercihlerine, kaynakların kıtlık derecelerini yansıtan, üreticilere ve plancılara piyasa hakkında doğru ve duyarlı sinyaller taşıyan bir fiyat sistemi oluşturmak, bir mevzuat değişikliği işi değil, uygun bir ekonomik yapı yaratma işidir. Böylece fiyat mekanizmasında başarılı bir reform yapabilmek demek, bir anlarr.da genel reform hareketinin başarıya ulaşması demektir. Güçler dengesi Yukarıda dikkat çektiğimiz bu güçlükler büyük bir olasılıkla Gorbaçov reformları için de söz konusu olacaktır. Ancak bunlardan daha önemlisi Ulke içindeki güçler dengesinin reformları yarıda kesecek şekilde değişme ola sı olarak gördü, dolayısıyla da bu çizginin dışına çıkan politik içerikli tüm reform çabalarını (Macaristan, Çekoslovakya, Polonyaörnekleri) birer sapma olarak değerlendirdi. Şimdi, daha önce sapma denen şeylerin evrensel modelin bizzat kendi içinde ortaya çıkmış olması birçok kişiyi şaşırtmış olsa gerek. Burada, kanımca temel yanlış, çok özel tarihsel koşullar içinde (demokrasi deneyimi yaşamamış, geriye bir köylü toplumunda ve cetiş savaş koşullarında) geliştirilmiş, esas olarak almaşık bir toplumsal sistemden çok, savunma öncelikli bir kalkınma stratejisi olma nitelikleri taşıyan bir modelin sosyalizmin evrensel biçimi olarak görülmesiydi. Gorbaçov'un başlattığı reform hareketi, sosyalist bir toplumda devlet ve partinin rolü, kişi hakları, temel özgürlükler, demokrasi, özel mülkiyetin ve özel girişimciliğin sınırı gibi temel konuların yeniden tartışılması olanağını vermiştir. Yine, sosyalist planlama teorisinde pek çok şeyin yeniden tartışılması gerektiği ortaya çıkmıştır. Kapitalizmin kurumları Kapitalizmin kurumları olarak görülen, dolayısıyla da merkezi planlı ekonomide atılması gerektiği sanılan pek çok kurumun (arz ve talep yasalan, fiyat mekanizması, kâr nosyonu, özerk firmalar, girişimcilik ruhu, tercihleri ile üreticileri yönlendiren bağımsız tüketiciler vs.) hiç de öyle kolay kolay vazgeçilecek şeyler olmadıkları ortaya çıkmıştır. Kaldı ki, bu kurum ve yasaların çoğu insanlararası değiş tokuşun ortaya çıkışı ile eş yaştadır, yani sırf kapitalizme özgü de değildirler. Merkezi planlamanın piyasa mekanizmasının yerini yüzde yüz doldurabileceği, piyasa mekanizması kurum ve araçlarına başvurmanın sosyalizmden sapma olacağı anlayışı iflas etmiştir. Sosyalist Ulkeler, Oskar Lange'nin daha 1930'larda öngördüğü gibi, merkezi planlama ile piyasa ınekanizmasını kendi ülke koşullanna en uygun tarzda entegre etmek zorundalar. Bu entegrasyon, planlama örgutünün daha çok ınakro ve uzun dönemli işlerle (perspektif ve beş yılhk planlar yapmak, ekonominin makro dengelerini gözetmek vs.) uğraşması ekonominin kısa dönemli ve günlük işleyişi ile ilgili işlerin büyük kısmıyla piyasa mekanizmasına terk edilmesi şeklinde olacaktır. Başka bir nokta, içinde geliştirildiği tarihsel koşullardan dolayı geleneksel Sovyet modeli genelde tüketimi, özelde de hizmetler sektörünü hep ihmal etmiş, hatta hizmet sektörünü ekonominin sırtında bir yük, bir angarya olarak görmüştür. Oysa tüm ekonomik faaliyetlerin nihai amacı sokaktaki insanın günlük yaşımını kolaylaştırmaktır. Dolayısıyla, yeni reformlar cerçevesinde bu soruna yeni bir anlayışla yaklaşılması, acil çözümler getirilmesi gerekmektedir. Tarımda ve hizmetlerde özel girişimciliğe ne derecede izin verilebileceği gündemin önemli bir maddesini oluşturmaktadır. Gorbaçov reformları ile demokrasi ilişkisine gelince, kanımca bu, "Üretim araçlarında kolektif mülkiyel esası üzerinde çoğulcu, demokratik bir loplum kurulamaz" şeklindeki liberal sağ görüşün doğru olmadığını göstermek için son fırsattır. Şu ana kadarki sosyalizm pratiği bu görüşü henüz çürütemedi. Oysa sosyalizmin geleceği, bu görüşün yanlış olduğunun gösterilmesine bağhdır. D Fransız karikaturisti Wiaz'ın gözüyle Gorbaçov: 15 mart 1985 tarihli Le Nouvel Observateur dergisi, "Moskovalı Yumurcak" adlı ve K.S. Karol imzalı yazısında bu karikatürü kullanmıştı. Macaristan örneği Macaristan, 196872 ve 198082 dönemlerinde bu reformların büyük bir kısmını yapmaya çalıştı. Süreç hâlâ devam ediyor. örneğin bankacılık alanında ocak 1987'de önemli reformlar yapıldı. 1983 başlarında, ekonomideki tekelci yapının kırılması amacıyla 26 tröst dağıtılarak 167 adet orta büyüklükte firma yaratıldı. Yine ocak 1980'de fiyat reformu yapıldı: Iç fiyatların giderek dünya fiyatlarına yaklaştırılması temel amaç olarak seçildi. Yatırım, üretim, ücret, istihdam, dış ticaret konularında geniş yetkilerle donatılmış firmalara devlet desteğinin giderek kaldırılması amaçlandı. Geniş bir yaygınlığa sahip bulunan devlet dışı kesime yasal bir statü getirildi; tarım sılığıdır. Örneğin, 1968 Macar reformları dört yıl başarıyla uygulandıktan sonra, 1972'den itibaren reform karşıtı güçlerce sekteye uğratılclı; bu tarihten itibaren eski merkeziyetçi modele dönüş yönünde adımlar atıldı. Ekonomide reform ihtiyacı iyice kendini hissettirdikten sonra, 1980'de, reformlara kalınan yerden devam edildi. Sovyetler'de Gosplan, parti, bakanlıklar ve işletmeler olmak üzere, ekonomik işlerde başlıca dört rakip merkez (güç) mevcuttur. Ekonomik reformlar bir bakıma bu güçler arasındaki dengelerin yeniden kurulmasıdır. 1970'lerde Gosplan'ın ve partinin sürekli güçlendiklerini, işletmelerin günlük işlerine bile karıştıklarını görüyoruz. Gorbaçov bu dört klasik gücün yanında, yeni güç merkezleri yaratarak yandaşlar kazanabilir. Aydın kesimi üniversiteler, yerel yönetimler, sendikalar, basın ve televizyon ilk akla gelen güçlerdir. Tabii, reformlann siyasal içeriği ön planda olduğu için, ekonomik reformlarda pek söz konusu olmayan başka önemli bir güç, burada söz konusudur: Ordu. Merkezi planlamanın piyasa mekanizmasının yerini yüzde yüz doldurabileceği, piyasa mekanizması kurum ve araçlarına başvurmanın sosyalizmden sapma olacağı anlayışı iflas etti. Macar reformlanndan çıkarılabilen diğer bir ders de reformlarla birlikte, toplumda gelir dağılımının bozulmaya başlaınası olgusudur. Bu, hem yeni sistemde bazı kesimlerin daha çok kazanç elde etmeye başlamalarından hem de reformlarla ortaya çıkan enflasyonist eğilimin özellikle emeklilerin, tek işi olan düz işçilerin, özürlü kişilerin vs. parasal gelirlerini eritmesinden ileri gelmektedir. Bunun yanında insanların çok fazla para hırsına kapılması, bir işten çıkıp ötekine koşturması, her şeyin parayla ifade edilmeye başlanması gibi diğer bazı olumsuz gelişmeler de Macaristan deneyinjinden bilinen gerçeklerdir. Ancak bunların abartılmaması gerek; zira bugünkü dünyada hemen her ülkede bu eğilimler vardır. Diğer bir nokta, sosyalist ülke sanayilerinin dünya pazarlarında zayıf bir rekabet gücüne sahip olmaları nedeniyle, ülkeye yeterli dövizin kazandırılamaması ve bunun da, reformların amaçlarından biri olan "ithalatın liberasyonu" hedefinin gerçekleştirilememesine yol açmasıdır. Sovyetler, büyük kısmını petrol ve doğal gazdan kazandıkları yılda 3033 milyar dolarlık döviz gelirlerini, tamamen zorunlu gıda maddelerinin ve yeni teknolojiler içeren yatırım mallannın ithaline ayırmaktadır. Dolayısıyla, ithalat yoluyla iç Sosyalist teori açısından Son olarak, Gorbaçov reformlarının sosyalizm anlayışı ya da sosyalist teori bakımından ne ifade ettiği üzerinde duralım. Bugüne kadar pek çok kişi ya da komünist partisi, Sovyet modelini sosyalizmin evrensel uygulama Doç. Dr. Nuri Yıldtnm 1969 yılında A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakultesi'ni bitirdi. J973'te aynı fakültede ikıisat doktoru oldu. 197375 arasmda ABD'nin Berkeley Üniversitesi'nde, 197981 arasmda SSCB'nin Moskova Devlet Üniversitesi'nde konuk öğretim üyesi. olarak çalıştı. 1978'de doçentliğe yükseİen Yıldırım, 1983'te YÖK* düzenini protesto amacıyla SBF'deki görevinden istifa etti. Doç. Yıldırım, Sovyetler'de geçirdiği yıllar içinde Rusça öğrendi ve Sovyet ekonomisini yakından inceledi.