Katalog

Sovyet sistemi demokratikleşme ihtiyacında Gorbaçov'un başarı şansı Başlatılan reform hareketi, sosyalist bir toplumda devlet ve partinin rolü, kişi hakları, temel özgürlükler, demokrasî, özel mülkiyetin ve özel girişimciliğin sınırı gibi konuların yeniden tartışılması olanağını veriyor. Doç. Dr. Nuri Yıldırım orbaçov'un başlattığı reform hareketini şu saptamalarçevresındedeğerlendırmeye çalışacağız: 1. Geleneksel "aşırı merkezci" Sovyet ekonomık modelinde reform yaprna çabalan, 1957'den beri vardır. Dolayısıyla, Gorbaçov'un başlattığı reformların yeni ve önemli olan yanı, politik içeriğıdir (açıklık ve çoğulcu topîurn talepleri). 2. Geleneksel model artık tıkanmıştır. Sovyet toplumu ve ekonomisı, köklü reformlara ihtiyaç gösiermektedir. 3. Macar reformlarından çıkanlan dersler, Gorbaçüv'un işınin hiç de kolay olmadığını göstermektedir. 4ı Bellı bir gelişmişlik (karmaşıkhk) duzeyine ulaşmış bir sosyalist toplumda (ve ekonomide), devletin ve partinin rolu, özel kesimin yeri ve sınırı, demokrasi, özgur seçimler vb. gibi temel konularda yeni görüşler oluşturulması gerekmektedir. Şimdi yukarıdaki noktaları biraz daha açalım. Gorbaçov reformlarının yeni ve ılgınç olan yanı, bu reformların politik kapsamıdır. Yoksa ekonomik mekanizma ile ılgılı öneriler, 1957'den ben çesitli donemlerde uygulamaya konan reformlardan, özde farklı değıldır. Sosyalist ülkelerın Stalin sonrasında uygulanıaya koyduklan reformlar, başlıca şu donemlerde yoğunluk kazanmıştır: 195660, 196470 ve 197882. Bunların bir kısmı (1956 Macar, 1968 Çekoslovakya reformları) politıka ağırlıklı reformlardı. Sovyetler'dekı reformlar ise (gerek 1957 Kruşçef, gerek 1965 Kosigin reformları, gerekse 1979'dan beri teşvik sisteminde yapılan surekli değişiklikler esas itibarıyla ekonomik nitelikteydi; merkezden Sovye endüstrısı, dünya pazarlarında rekabet gücünü kaybetmiştir. Mevcut sistem, kurumları ve kışilerı yeni teknolojıler geliştırmeye yöneltmemektedır. saptanan zorunlu plan hedeflerinin sayılarını azaltmak, işletmelerin inisiyatif ve sorumluluklarını arttırmak, primlere esas olan başarı ölçütlerini değiştirmek vs.) kalıcı çözümler getirememelerinin temel nedeni de kanımca buydu. Yani, politik yapıda paralel bir demokratikleşmeye gitmeden, ekonomik yapıda katılımı arttırmak, sırf maddi ödullendirıne ıle insanların daha şevkle çalışmaiarını sağlamak mıımkun olmanıaktadır. Maddi ödülleııdirme doğru bir araçtır; ama tek başına yetersizdır. Dostoyevski'nın ülkesinde, insan psikolojisinin derinliklerınin bu kez farkına vanlmış olacak ki reformlar hayatın tüm yönlerıni kapsayacak şekilde başlatıldı. mokratikleşme ihtiyacı üzerinde durmayacağım. Bence bu çok açık. Ekonominin gidişinegelince, tüm Sovyet istatistikleri, büyümenin her yeni plan döneminde, sizlere sunduğumuz istatistikte de izleyeceğimiz gibi, biraz daha yavaşladığını göstermektedir. Resmi Sovyet istatıstık yıllıklarından alınan rakamlar, 1980'lerın ilk yarısında Sovyet ekonomisinin performansının, her bakımdan 1970'lerin başlarında gösterdiği performansın yarısı duzeyine ancak ulaşabildiğini ortaya koymaktadır. Büyüme hı/ı yuzde 3 düzeyıne, adanı başına reel gelir artışı yuzde 1.7'ye gerilemiştir. Batı ülkelerine yaptığı ıhracatta II. plan döneminde gözlenen sıcrama tarnamen doğal gaz ihracatı ile ilgilidir. Sovyet ekonomisindeki yapısal bozukluğu, Batıya yapılan ihracatın bileşimıne bakarak da görebiliriz. Sovyetler'in Batıdan elde ettiğı döviz gelirlerinin yüzde 7580'i petrol ve doğal gazdan gelmektedir. Batıya yapılan ihracat içerisinde sınai malların payı surekli duşmektedır (197475'te yüzde 27.3'ten 1983'te yüzde 12.9'agerilemiştir). Son petrol fiyatlarındaki düşüşün Sovyet ihracat gelırlerinde 45 mılyar dolar (yüzde 2025) azalmaya yol açtığı tahmin edilmektedir. Sovyet endüstrilerinin dunya pazarlarında rekabet gücu kaybetmesi, büyük ölçude teknolojik gerilikten kaynaklanmaktadır. Mevcut teşvik sistemi, firmaları yeni teknolojiler geliştirmeye ve uygulamaya yöneltememektedır. Uretim artışındaki yavaşlama tüm temel mallarda kendisini göstermektedir. örneğın, 197678 döneminde petrol uretimi yılda ortalama yuzde 5 artmışken, 198183 döneminde yalnızca yüzde 0.8 artabılmişiır. Aynı dönemde, yıllık artış hızları çelıkte yuzde 2.4'ten yüzde 1.1 'e; otomobilde yüzde 3.1 'den yüzde 0.0'a; çimentoda yüzde 1.4'ten yüzde 0.8'e gerilemiştir. Acil reform ihtiyacı Ikinci nokta, Sovyet toplumu ve ekonomisinin acil reform ihtiyacı içinde bulunması olgusudur. Burada Sovyet siyasal sisteminin de 10