Katalog

[email protected] Umudu oluşturan nedir? Umut, eskiyi ve zamanın gereklerine uymayanı aştığı ölçüde gerçeğe dönüşür; çünkü var olanı “aşmaktan daha insancıl bir şey olamaz.” Böyle bir umut, “özgürlük” amacına uygun olarak “ölçüt olma yükümlüğü” ile ortaya çıkabilir. Bunun için elbette önce olgu ve süreçleri derinlemesine görebilmeyi olanaklılaştıran “ekonomiktoplumsal bir çözümleme ivedi gereklidir.” Umudu ortaya çıkaran nesnel ve öznel koşulların doğru belirlenmesi ve bunları insancıl bir yaşamı olanaklı kılan amaç doğrultusunda değiştirme istenci, bilinç ve düşünüm niteliği kazanmalıdır. Bu kapsamda Marx’ın deyişiyle, insanı aşağılayan, köleleştiren ve sömürülen bir varlığa dönüştüren her türlü ilişki yıkılmalıdır. Söz konusu ilkede anlatımını bulan “temellendirilmiş ütopyanın gücü”, “üründe” düşkırıklığına uğratılabilir. Öte yandan, “ölçüsüz değil, ölçü koyucu şekilde gerçekleştiği için”, bu güç sonunda “düşkırıklığına uğratılamaz bir patlatma gücü” kazanabilir. Ö zlem, beklenti ve umudun özgün bilgisi, Bloch’un nitelemesiyle, insanın “önünde olanın aydınlatılmasını” gerektirir; “yeni olan” kendi karşıt kavramını ister. Beklenti, umut ve “henüz oluşmamış olanağa” yönelim, yalnızca insan bilincinin “temel niteliği” değil, aynı zamanda “nesnel gerçeklik için de temel belirlenimdir.” Bu açıdan bakınca, felsefe, Marx ile birlikte ya “yarının (geleceğin) vicdanı”, “geleceğin yanını tutma”, “umudun bilgisi” olacaktır veya “hiçbir bilgi” içermeyecektir. Bu felsefe, insanlığı bekleyen, yok eden veya var eden “yeninin felsefesi” olacaktır. Umudun oluşabilmesi için, umut eden bir öznenin ve umudu besleyen nesnel gerçekliğin buluşması gerekir. Umut ve umutsuzluk kapsamında araştırılması gereken tam da bu karşıtlık ilişkisidir. Umut ve umutsuzluğu ayırmak için “Umut üreten nedir?” sorusu şöyle yanıtlanabilir: Oluşmuş olan, her zaman ve her yerde geçmişe ait olandır; geçmişte kalandır. Bu nedenle, umut üretemez. Oluşmakta olan, şimdide gerçekleşir ve gelecek ufkunu görülür duruma getirir; bu niteliği nedeniyle de umut yaratır; değişme ve değiştirme isteğini canlandırır. Yalnız “dünyayı değiştirmeyi” amaçlayan düşünme, gelecek ile ilgilenir. “Değiştirmenin coşkusu”, geçmiş ve gelecek arasındaki “katı kopmaları” yıkar. Bu, “gelecekte dolayımlanan ve gerçekleştirilen” geçmiştir. Her şeyden “soyutlanan ve dondurulan geçmiş, sadece bir emtiadır.” Şimdide olan gerçek eylem, “ileriye ve geriye doğru sürecin tümlüğünde” gerçekleşir ve materyalist diyalektik, bu sürece egemenleşmenin aracına dönüşür. Burada önemli olan, “diyalektikmateryalist açıdan kavranılmış umuttur.” Eskiyle savaşımda oluşan bu yeni, gerekçeli umuttur; geride kalmayan, “ileriyi gösteren bir göstergedir.” Öte yandan, dünyada, toplumda, doğada ve insanda her şey karşıtıyla vardır. Bu nedenle, umut, umutsuzluk ile iç içedir ve her zaman umutsuzluğa dönüşebilir. UMUT HER ZAMAN DÜŞ KIRIKLIĞINA UĞRATILABILIR Umut ile umutsuzluk diyalektiğini açıklamak amacıyla, Ernst Bloch’un “Umut DüşKırıklığına Uğratılabilir mi?” adlı denemesini irdelemeye katmak gerekir. Bloch’un 1961’de Tübingen Üniversitesi’nde verdiği açılış dersindeki belirlemesiyle, evet, umut düşkırıklığına uğratılabilir, mutsuzluğa dönüşebilir. Her yaşam “gerçekleşmeyen düşlerle doludur”; umut, “sadece dar bir şeye”, örneğin, “bana, sana” yönelse bile durum değişmez. Peki, “temellendirilmiş” umut, “yolunu bilen” umut farklı olur mu? Bu umut türü de “düş kırıklığına uğratılabilir; çünkü “başka türlü olsa, umut olmazdı!” Umut, düş kırıklığına uğrayabilir; bu olasılık “düş görmelerin her şeyin üzerinden uçtuğu veya hızlı kahramanlık eyleminin aceleci anlarında” daha da artabilir. Buna karşın, özünü bilen umut daha güçlü ve istençlidir; çünkü özünü bildiği için özeleştiri ilkesini işletir. UMUT, İLERIYE, GELECEK OLANA AÇIKTIR Umut ve umutsuzluk tarihsel süreçte hep iç içedir; çünkü bu süreç “henüz wgeriye döndürülemez bir olgu olarak” belirginleşmemiştir. Bloch’un açımlamasıyla, bir beklentinin, hatta umulan bir şeyin gerçekleşmesine ilişkin koşullar “yalnızca kısmi olarak bulunurlar”; “henüz güvence altına alınmış güvenlikten oldukça uzaktırlar.” Umut ya da ütopya zorlu bir yolculuktur; çünkü bu yolculuk henüz tam olarak bilinmeyene yöneliktir ve her türlü olasılığı içinde taşır. TEMELLENDIRILMIŞ UMUT / ÜTOPYA, EĞILIMI GÖZETEREK AKILLANIR Her türlü olasılığı içinde barındıran bu yolculuk, umudun içeriğini belirginleştirdiği, temellendirdiği ve yaygınlaştırdığı ölçüde umutsuzluğu engelleyebilir. Ayrıca, temellendirilmiş umut, “eğilim gözetildiği” ölçüde akıllanır. Eğilimde sözü edilen olgular “bulunmaz”; umut etme “korkunç bir şeye” dönüşür; ancak sürekli “tekildeki eğilime uygun olarak kendini düzeltir.” Değişim ve ilerlemeyi olanaklı kılan umudun içeriği, “tümüyle bir henüzdeğiloluş ve tümüyle belirlenebilir olan” değildir. Yönelim, “hakiki hümanizmi” de içeren bu amaç içeriği açısından belirlenebilir. HERAKLIT: UMULMAYANI UMMAYAN, ONU BULAMAZ Bloch’un belirlemesiyle, “ölçüt anlamında temellendirilmiş umut, öyle kolayca düşkırıklığına uğratılamaz, geri alınamaz.” Umut, eskiyi ve zamanın gereklerine uymayanı aştığı ölçüde gerçeğe dönüşür; çünkü var olanı “aşmaktan daha insancıl bir şey olamaz.” Öteden beri bilinen bir şeydir: Sınanmış umut, tanımı gereği, her şeyden önce “tehlikenin olduğu yerde kurtaran, kurtaran olduğu yerde de tehlikenin büyüdüğünü” bilir; başarısızlığa uğratan şeyin dünyada işlevi ve yerinin olmadığını bilir. Nesnel gerçek olanağın, umudu ve umutsuzluğu içerdiğini bilir. Şu ilke hep anımsanmalıdır: “Dünya süreci, henüz hiçbir yerde kazanılmamıştır; ancak o henüz hiçbir yerde yitirilmemiştir de.” İnsanlar, dünya sürecinin “henüz selamete ve felakete götüreceği bilinmeyen raylarının döşeyicileridir.” Dünya “içinde deney yapılan ve olası çözümü içinde taşıyan bir laboratuvardır.” Bu nedenle, şu söylenebilir: “Bir gün, öndedir ve önde kalacaktır; putlar önünde diz çökmüş olanlar, Prometheus’un ölümsüzlüğü karşısında dehşete düşenler”, bu günü duymazdan gelemeyecektir. Heraklit şöyle demiştir: “Umulmayanı ummayan, onu bulamaz.” Ernst Bloch 6 18 Temmuz 2019