Katalog

obkula@hacettepe.edu.tr ‘Güzel nedir?’ Bir şeyin güzel olup olmadığını ayırt etmek için, “tasavvur”, imgelem gücü yoluyla Köznenin hoşlanma duygusuyla ilişkilendirilir. ant’ın belirlemesiyle beğeni yargısı, bilgi yargısı değildir; “bu niteliğinden ötürü de mantıksal değil, estetiktir.” Dolayı la çıkan bu filozofun estetik felsefesinin temel kavramları “bireysel öznellik”, “sanatsal özgürlük” ve “özerkliktir.” Bu bağlamda beğeni yargıları herkes için geçerli, daha açık bir anlatımla, genel sıyla, beğeni yargısı an geçer olduklarını öne sürerler. Bir be cak öznel olabilir. Salt özne, hoşlanma ğeni yargısındaki hoşlanma, Kant’ın an ve hoşlanmama duygusu taşır. Ayrıca latımıyla “önsel olarak hiçbir kavram ile her insan güzeli kendince duyumsar; bağlantılandırılamaz.” Beğeni yargıla buradan beğeni yargısı geliştirir. Do rı anlamında estetik yargılar güzele iliş layısıyla, hangi nedenle olursa olsun, kindir, güzele yöneliktir. Estetik yargı estetik beğeni üretme yeterliliği açı gücü, şeyleri “bir kurala göre yargılayan sından insanlar arasında ayrım yoktur, özel bir yeterliliktir.” yapılamaz. Öte yandan, bir şeyin gü Yazınsal açıdan Kant’ın açıklamaları zel olup olmadığı, herhangi bir ilgi ya şu nedenlerle önemlidir: da çıkar temel alınarak belirlenemez. “Beğeni yargıları özneldir” saptama Güzele ilişkin bir yargıya herhangi sı uyarınca, bir kişinin herhangi bir şe bir biçimde bir ilgi karıştırıldığında, söz yi, örneğin bir sanat ürününü beğenme konusu beğeni yargısı, yansız ya da si ya da beğenmemesi, o kişinin öznel katıksız bir beğeni yargısı olamaz. Bu yeterliliğinin türevi olan yargısıdır. Söz nedenle, beğeni konusunda yargıçlık konusu kişi, öznel görüşünü gerekçele taslanamaz. Bir başka anlatımla, sa riyle ortaya koyarak genel bir nitelik ka natsalyazınsal değerlendirmede yar zanmasını bekleyebilir; ancak bu tartı gıçlık olmaz. şılamaz bir genellik olarak nitelendire Bu saptama, beğeni yargısını belir leyen hoşlanmanın ilgiden arınmışlığı nın ya da çıkarsızlığının bir türevidir. Kant’ın deyişiyle, “nesnenin bir özelliği olarak ‘güzel’ ancak genel bir hoşlan manın nesnesi olabilir.” Bir başka anlatımla, herkes güze li güzel olduğu için sever. Böylece gü zele ilişkin bu yargı, “herkes için ge çerlilik kazanır”, genelleşir. Ancak, bu genellik, “öznel bir genelliktir.” Güze le ilişkin beğeni yargısının oluşturduğu kurallar, evrensel kurallar değil, öznel nitelikli genel kurallardır. mez. Estetik yargının öznelliği, o yargıyı geliştiren ya da o yargıyı üstlenen kişinin, sanat yapıtlarına ilişkin görüşünün sadece kendisiyle ilgili ve sınırlı olduğunu bilmesi ve kabul etmesi demektir. Buna ek olarak, “estetik yargının öznelliği”, sanat ürünlerini alımlayanların da kendilerinin ve başkalarının güzele ilişkin yargılarının öznel olduğunu bilmeleri ve genelleştirme eğilimi içine girmemeleri demektir. Örneğin, bir romanı okuyan ve çok beğenen ya da hiç beğenmeyen bir okur, beğenmesinin ya da beğenmemesinin gerekçelerini genelleştiremez. ELEŞTİRİNİN SINIRLARI Bu, yazın eleştirisi için de geçerlidir. Bu bağlamda yazın eleştirisi açısından önemli olan şudur: Estetik yargı, örneğin, bir resim, müzik ya da yazın yapıtına ilişkin değerlendirme ilkesel olarak öznel bir yargıdır. Kant’ın anlatımıyla, “Öznel bilgi sürecinde yargı(lama) gücünün nesnesine ‘güzel’ ya da ‘güzel değil’ biçiminde bir değer” yüklenir. Beğeni yargılarının ölçütleri, yargılayanın ilgisinden bağımsız olarak belirlenir; çünkü bu yargılar özneldir; bir başka anlatımla bunlar bir kavrama bağlı değildir, ancak genelgeçerlik savında bulunabilirler. Beğeni yargısının, yargılayanın ilgisinden bağımsız olarak belirlenmesi, bir ölçütün ya da ölçütlerin olasılığını ortadan kaldırmaz. GÜZEL NİÇİN SEVİLİR? Özetle güzel, güzel olduğu için sevilir. Güzelin niçin sevildiği bilimsel kavramlar ve ilkelerle açıklanamaz. Güzel, bu niteliği nedeniyle, herkes tarafından sevilir. Güzele ilişkin beğeni yargısı, ilgi/ çıkar gütmez. Bir nesne, içinde taşıdığı bir nitelik ya da özellik nedeniyle güzel olarak duyumsanır; herkes güzeli imgeleminde duyumsayabilir; bu nedenle güzel, genel bir hoşlanmanın ya da beğenmenin nesnesidir. Kant estetiğinin temel önermelerinden biri, imgelem gücüne dayanan estetik beğeni yargısının kavramlaştırılamayacağıdır. Sanatın kavramsal olarak tanımlanamazlığı düşüncesinden yo Sandro Botticelli, ‘Venüs’ün Doğuşu’, 14821486 Güzel, güzel olduğu için beğenilir. Güzelden yarar beklenmez. Neyin güzel olduğu kurallara göre belirlenemez ve güzele ilişkin her türlü yargı estetiktir. Bir başka anlatımla: Estetik yargıyı belirleyen temel neden, nesnenin kavramı değil, öznenin duyumsamasıdır. Güzele ilişkin nesnel ve zorunluluk içeren genelgeçer bir beğeni yargısı yoktur. Yazın eleştirisine uyarlanmaya son derece elverişli olan bu savsöz uyarınca, bir yazın eleştirmeni, bir yazınsal yapıt üzerine, örneğin, bir roman üzerine kesin ve herkesi bağlamayı savlayan bir yargıda bulunamaz. Yazın eleştirmeninin estetik yargısı, olsa olsa “öznel genellik” düzeyinde geçerli olabilir. Bunun nedeni, estetik yargının öznelliğidir çünkü yazınsal üretim, alımlama ve eleştirisi, salt öznel duyumsamanın ve tasarımlamanın dışavurumudur. Öte yandan estetik beğeninin çağlara ve halklara göre farklılaştığı da bir gerçektir. Kant’ın estetik anlayışında bu konuda belirgin bir önerme ya da sav bulunmamakla birlikte, söz konusu ayrımlaşmanın temel belirleyenleri arasında doğal koşullar ve estetik eğitim yoluyla sağlanan estetik birikim sayılabilir. Öte yandan, özneltikel beğeni yargıları benzeşebilir. Benzeşmenin olabilirliği, öznel yargıların “genelgeçer biçimde” belirlenmesidir. Böyle bir ilke de, Kant’ın kavramlaştırmasıyla, ancak “ortak duyu” (sensus communis) olabilir ya da ortak duyudan kaynaklanabilir. Görüleceği üzere, beğeni yargısının içinde oluştuğu ortak duyu, tikel bir beğeni yargısının tümelleştiği ortamdır, dolayımdır. Her tikel, tümelin içinde oluştuğuna göre, tümelin özelliklerini taşıması, tümele dönüşmesi, tümelleşmesi de olağandır. Bu belirleme uyarınca, bir yazınsal yapıta ilişkin eleştiri genelgeçerlik savı ileri süremez; ancak “ortak duyu” dolayımıyla genelleşebilir. n 6 9 Mayıs 2019