Katalog

İlahi adalet üzerine Dostoyevski’nin dünya görüşü âdil toplum sorgulamasıyla ve adalet yargısıyla başlar. İlk romanlarında hukuk ve vicdan sorgulaması yapmış, son romanı olan, ölümünden bir sene önce tamamladığı “Karamazov Kardeşler”de de Tanrı’nın adaletini sorgulamıştır. Ü lkemizde hukuk ve adalet kavramlarının çok tartışıldığı bugünlerde aklımıza şu soru takılabilir. İki insan düşünelim; biri, hayatı boyunca haksızlığa uğramış, eşitlik ilkesinden faydalanmamış, haksız yere dayak yemiş, hakkı yenmiş, sığınacak adalet bulamamış, diğeri ise tam tersine âdil bir dünyada büyümüş, hakkını aramayı bilmiş, adalete inanmış biri. Şimdi bu iki insandan hangisi ilahi adalete inanmaya daha meyilli olabilir diye soralım. Ölümden sonra ahirette adaletin yerini bulacağına, Tanrı’nın ilahi yargısıyla ödüllendirileceğine inanmaya hangisi daha yatkındır diye sorarsak paradoksal görünse de haksızlığa uğrayan, kendinin ve sınıfının haklarına savunma gücüne sahip olmayan ilahi adalete inanmaya daha fazla ihtiyaç duyacaktır. Toplumlar da bireyler gibidir. Aynı örnek üzerinden toplumları da ele alabiliriz. On dokuzuncu yüzyılda Rus toplumu büyük değişimler ve çalkantılar içindeydi, Fyodor Dostoyevski gibi yazarlar sürekli mercek altındaydı. Dostoyevski’nin kendisi de haksızlığa uğramış, düşünceleri yüzünden hapse girmiş hatta ağır psikolojik işkenceye maruz kalmıştı. İşte belki tam da bu nedenle ilahi adalet Dostoyevski’nin en sevdiği konulardan biriydi. Karamazov Kardeşler’de bunu kahramanları üzerinden etraflıca inceleme fırsatı yaratır. Zıt kişiliklere ve inanca sahip üç kardeş toplumdaki tüm değerleri ele almasını sağlar. Dostoyevski için adalet, iki aşamalı bir süreci temsil eder. İlk başta adli ceza, ardından da vicdani ceza. Birincisi mahkemede ikincisi ise Tanrı önünde verilen hesaptır. Dostoyevski’nin kendisi de haksızlığa uğramış, düşünceleri yüzünden hapse girmiş hatta ağır psikolojik işkenceye maruz kalmıştı. İşte belki tam da bu nedenle ilahi adalet Dostoyevski’nin en sevdiği konulardan biriydi. Dostoyevski’nin dünya görüşü âdil toplum sorgulamasıyla ve adalet yargısıyla başlar. İlk romanlarında hukuk ve vicdan sorgulaması yapmış, son romanı olan, ölümünden bir sene önce tamamladığı Karamazov Kardeşler’de de Tanrı’nın adaletini sorgulamıştır. BİYOGRAFİK GÖNDERMELER Erken dünya görüşünü şekillendiren haksızlık ve toplumsal konular onu sosyalist düşünceye itmişti. Yirmi altı yaşında serflik karşıtı görüşlere sahipti. Bu düşüncelerinin ardında babasının evde çalışan bir serf tarafından öldürülmesi yatıyordu kuşkusuz, ayrıca ba bası evde çalışanlara (ve ailesine) karşı kaba ve sertti. Gençliğinde yaşadığı bu olay serflere karşı haksız muamele konusunu irdelemesine neden olmuştu. İkinci önemli hayat deneyimi 1849’da, sosyalist propaganda metinleri yazdığı için tutuklanması oldu. Sekiz ay hapis yattıktan sonra idam kararıyla kurşuna dizilmek üzere sıra beklerken hissettikleriydi; bu, mahkumları psikolojik olarak çökertmek için yapılan bir oyundu. Bu dönem onun sağlığını da olumsuz etkiledi, epilepsi nöbetleri hapishane ve sürgün yıllarında çoğaldı. Zamanla kendini daha geleneksel düşüncelere kaymış buldu. Din mer kezinde iyi ile kötüyü tartmaya başladı fakat ruhsal sağlığı hızla kötüye gidiyordu. Yoksulluk içinde geçen bu yıllarda ilk eşi Mariya Dimitrevya’nın ve ardından kardeşinin ölümü üzerine yeğenlerinin bakımını üstlenmek zorunda kalması, tüm bu sorunların üstüne bir de kumar bağımlılığı, onu âdeta tüketiyordu. 1866’da Suç ve Ceza’yı yazdıktan sonra şansı dönmeye başladı. Para kazanmaya, borçlarının bir kısmını ödemeye bu dönemde başlamıştı. İkinci eşi Anna ile daha düzenli bir hayata geçti. Hayatının büyük trajedilerinden birini, 1878’de oğlu Alyoşa ölünce yaşadı. Oğlu, babasından genetik yolla devraldığı epilepsi nöbetleri sonucunda yaşamını yitirmişti. Karamazov Kardeşler’in başkahramanı Alyoşa’yı hayatta en değer verdiği nitelikleri toplayarak yaratmasının ardında, üç yaşında ölen oğluna duyduğu özlem hissedilir. Dostoyevski Karamazov Kardeşler’i yazmaya başlamadan önce Optima Manastırı’nı ziyaret etmişti; orada “Peder Leonid’in Yaşamı” başlıklı bir metin buldu. Ermiş bir din adamı olan Leonid’in hikâyesinden etkilenip onu romanına Peder Zosima olarak yansıttı. Zosima ilginç bir din adamıdır. Alyoşa’nın inancının oluşmasında büyük rol oynar. Şöyle ki: Alyoşa romanın beşinci ve en ünlü “Pro ve Contra” başlıklı bölümünde, ağabeyi İvan ile yaptığı uzun sohbette İvan’ın şüpheci fikirlerini dinler. İvan’a göre dünya adaletsizdir. Peş peşe verdiği örneklerin hepsinde masum bir çocuğa yapılan haksızlıkları anlatır. Tam bir kötülükler kataloğudur bu bölüm, insanoğlunun en büyük suçlarını anlatır. Yatağını kirlettiği için annesi ve babası tarafından dövülüp tuvalete kapatılan beş yaşında bir çocuk ya da bir köpeğe taş attığı için av köpekleri tarafından, annesinin gözü önünde, parçalatılan sekiz yaşındaki çocuk, İvan’a göre sadece dünyanın adaletsizliğini değil, aynı zamanda Tanrı’nın da adaletsiz düzeninin göstergesidir. ÖZGÜR İRADE SORUNU Zosima aynı konuyu ele aldığında, bu tür kötülüklerin Tanrı’nın adaletsizliğini değil, onun insana verdiği özgür iradenin göstergesi olduğunu dile getirir. İnancını kendi seçme özgürlüğüne sahip olduğu gibi insan iyi ile kötü arasında da özgür iradesini kullanarak seçim yapmalıdır. İşte tam bu noktadır Dostoyevski’nin tartışmaya açtığı. Özgür irade uğruna acı çekilir bu dünyada. Alyoşa bunu şöyle formüle eder: Suçlular ve günahkârların kefaretini dilemek ve onların kefaretlerini bulması için dua etmek, onların cezalandırılmasını istemekten daha önemlidir. Çünkü insanlar arasındaki bağ o denli sıkı örülmüştür ki birinin günahından herkes sorumludur. Hiçbir eylem diğer tüm eylem ve düşüncelerden bağımsız olamaz. Felsefe romanlarının bir özelliği okuru düşünmeye davet etmesidir. Ancak Karamazov Kardeşler sadece bu temalardan oluşmaz, çoğu başyapıt gibi her dönemde yeniden bugün üzerine düşünmeye iter okuru. Bunu da Fyodor Dostoyevski kadar iyi yapan yazar edebiyat tarihine gelmemiştir herhalde. n 6 13 Nisan 2017 KItap