Katalog

ALBERTO MANGUEL’DEN “GEZGİN, KULE VE KİTAPKURDU” ‘Dünya, okumamız gereken bir kitaptır’ “Gezgin, Kule ve Kitapkudu”, Alberto Manguel’in, bir okur olarak okurluğun kitabını yeniden yazdığı denemelerinin toplamı. Binlerce yıl öncesinden bugüne, okurlukla ilgili yaratılmış metaforlar üzerinden bir okuryazar haritası çıkarma uğraşına giriyor Manguel kitapta. eray ak [email protected] H eidegger, “Dil varlığın evidir,” derken, insanın algı dünyasından süzerek ortaya çıkardığı, ürettiği, bir anlamda yarattığı iletişim şeklinin, onu yaşamı boyunca çevreleyip kuşatacak, yaşama onunla bakmasını sağlayacak en önemli unsur olduğunu anlatmaya çalışıyordu şüphesiz. Ne ki ömür evde tüketilmiyor. İnsan ya da Heidegger’in andığı gibi “varlık” bir şekilde hareket etme, yola revan olma dürtüsünü içinde hep barındırıyor. Nasıl yemek ya da içmekten bir ihtiyaç dahilinde söz ediyorsak; insanın bu gezme, yola revan olma, yol alma halinden de pek tabii bir ihtiyaç olarak söz etmemek imkansız. Bahsedilen “yol” ile kasıt tabii ki dilsel bir evre. Evet, dil yapılabilecekler için ilk adım ancak bir adım sonrası hep vardır ve metafor tam bu noktada, tam da böyle bir ihtiyaçla doğar. Bir diğer anlamıyla ise dil, fonksiyonel olarak pek çok unsurun temeliyken aynı zamanda yine pek çok şey için yolun başı, yola revan olmanın yeter şartı, yolda kalabilmenin olmazsa olmazı. Ancak yolda ilerleyebilmek için yine dilin kendinden insan zekâsı sayesinde ve yine insan ihtiyaçları doğrultusunda “yaratılmış” metaforlar gereksinim alanımızın içine girer. “METAFOR OLARAK OKUR” Bu konuda Alberto Manguel’e kulak verelim bir de... “Dünyayı anlamak veya anlamaya çalışmak için deneyimleri dile aktarmak yeterli olmaz,” diyor Manguel keskin sayılabilecek bir ifadeyle. “Dil yalnızca deneyimlerimizin yüzeyine göz atmakla yetinir ve hem konuşan ya da yazanın düşünen zekâsına hem de dinleyen ya da okuyanın yaratıcı zekâsına bağlı yarım yamalak ve belirsiz işaretleri, ortak olduğu varsayılan bilindik şifrelerle bir kişiden diğerine ak Manguel’in ‘okurluk kariyeri’, henüz on altı yaşındayken gözleri görmeyen Borges’e kitap okuyarak başlıyor. tarır,” diye de devam ediyor. Sonuç olarak da, “Karşılıklı birbirini anlama olanaklarını pekiştirmek ve daha geniş anlam alanı yaratmak için dil sonuçta, dilin doğrudan iletişim kurma yetersizliğinin itirafı olan metaforlara başvurur,” diyerek bir anlamda kendi görüşleri doğrultusunda meseleye noktayı koyuyor. Bu kısa alıntı, Alberto Manguel’in Türkçeye Dilek Şendil tarafından henüz çevrilmiş kitabı Gezgin, Kule ve Kitapkurdu’dan... Kitabın altbaşlığı ise ‘Metafor Olarak Okur’. Kitap, daha adıyla çok şey anlatıyor aslında okuruna. Manguel, dilin bir adım sonrası olan metaforlar evrenine yoğunlaşıyor kitapta ve metaforlar bağlamında odaklandığı nokta ise Manguel’in kendisini tanımamıza neden olan konularla ilişkileniyor; okurluk ve okurluğun yazıya dökülmüş haliyle... Okurluğun bir metafor olarak dile nasıl yerleştiği, sonrasında nasıl çeşitlenip genişlediği, antik metinlerden modern araçlara kadar okurluğun hangi yollardan geçtiği ve bu geçişlerde üzerine başka ne gibi nitelikler üstlendiği üzerine duruyor Manguel kitabında. Bunu yaparken ise tüm yazdıklarının zeminine felsefe taşları döşüyor. Yani Manguel bir yandan düşünüyor okurluk ve kendi okurluğu üzerine bir yandan da bu okurluğu oluşturan metinleri, fikirleri doğrultusunda cımbız cımbız eşeliyor. Her şeyin temeline de insanın, “dünyanın öykülerden meydana geldiğini düşünen tek tür” olduğu savını yerleştiriyor. Buna paralel okuryazar toplumların insanla evren arasındaki ilişkiyi adlandırmak adına geliştirdikleri temel metaforlardan; “dünya okumamız gereken bir kitaptır” sözü ışığında yolculuğuna başlıyor. OKURLUK KARİYERİ Aslında Manguel’in çıktığı bu yolculuk bir başka yolculuğun devamı niteliğinde. Gezgin, Kule ve Kitapkurdu’nun öncülü, yazarın ilk kitaplarından biri; Okumanın Tarihi. Çok kimsenin bildiği gibi Manguel’in şu an şahikalarında dolaşan “okurluk kariyeri”, henüz on altı yaşındayken gözleri görmeyen Borges’e kitap okuyarak başlıyor. O günden bugüne geçen zaman içinde de tam beş dilde okuyup, yazıp, çevirerek dünyanın farklı coğrafyalarında bu okurluk kariyerini sürdürüyor. Okumanın Tarihi’nde Manguel, Borges’in baş ucundaki kitaplardan çıkıp bulunmuş en eski kil tabletler ve CD’lere, kitap okumak üzere tasarlanmış yataklardan dünyanın en zengin ve etkileyici kütüphanelerine dek uzanan “okurluk” üzerine bir yolculuğa çıkarmıştı okurunu. Ancak bu kitabında itiraf ettiği üzere Okumanın Tarihi’nin bir eksikliği var. Eksiklik de değil aslında, sadece üzerine yeterince gidilmemiş bir takım meseleleri... “Okumanın Tarihi’nde, birkaç sayfayı, edindiğimiz hünerle yani okumakla, okur olabilmekle ilişkili metaforları irdelemeye ayırmıştım,’”diyor Manguel. Devamında ise “En yaygın olanlardan bazılarının izini sürmeye çalışmış, ama konunun daha derinlemesine araştırılmayı hak ettiğini anlamıştım,” diye üzülerek belirtiyor. Gezgin, Kule ve Kitapkurdu’nun da işte “bu memnuniyetsizlik sonucu” olarak ortaya çıktığını söylüyor. Manguel’in deyimiyle bu “iz sürme” çalışması, okuryazarlık bağlamında konunun daha da derinlerine iniyor Gezgin, Kule ve Kitapkurdu’nda. METAFORLAR ZİNCİRİ ‘Bir Gezgin Olarak Okur’, ‘Fildişi Kulede Okur’ ve ‘Kitapkurdu’ başlıkları altında kutsal metinlerden hızını alarak, internet okurluğuna kadar getiriyor meseleyi. Başlıklardan da anlaşılacağı gibi bunlar, Manguel’in üzerine gittiği, altındaki aramaya çalıştığı, hikâyesini öğrenmek istediği metaforlar. ‘Gezgin’ metaforunun hem yazar hem de okur nezdinde hangi bağlamlarıyla ele alınıp metinlere hangi anlamları yüklediği ve okurun aslında içine girdiği her kitapla bir seyyahtan farkı olmadan dolaşmaya çıktığı giriyor Manguel’in gündemine. ‘Fildişi Kule’ metaforuyla ise hemen yukarıda bahsedilen seyahatin gerçekleşebilmesi için aslında tefekküre ihtiyaç duyulduğu ve kulenin de buna hizmet ettiği anlatılmaya çabalanıyor. Dahası, olumsuz anlamlarıyla bugün hemen tüm dillerde kendine yer etmişse de bu kullanım, bunun aslında dünyayı “görmek” adına önemli bir yerde durduğundan bahsediliyor. ’Kitapkurdu’ metaforu da hem olumlu hem de olumsuz çağrışımlarıyla dile dolanan hangi yönlerinin olduğu ve “kitapkurdu” olan birinin, kitaplarla ilgisi olmayanlarca nasıl “kitap manyağı” olarak farklı bir niteliğe büründürüldüğü bağlamlarıyla ele alınıyor. Yani bir anlamda insanların kitaplar ve okuryazarlık ile kurduğu ve ucu binyıllar öncesine dayanan ilişkiyi, yine insanların bu ilişki üzerine yarattıkları metaforlar zinciri üzerinden okuyor Manguel. Çok kısa olarak yukarıda ana hatlarını vermeye çalıştığım Manguel’in bu metaforları ele alış şekli ise tam da kitaplarla yolculuk fikrine yakışacak türden... Farklı tutumların okuryazarlık ve kitaplar üzerine yarattıkları dünyalara dayanan ve bu tutumların doğurduğu metinlere uzanan bir harita çıkarma fikriyle hareket ediyor yazar kitap boyunca. Bu haritanın üzerindeki şehirlerin başlıcaları ise kitaplarla aklını yitirmiş Don Quijote; Cennet, Cehennem ve Araf üzerinden bir hac yolcusu olarak nitelenen Dante; duyduklarıyla dünyası yıkılan ancak fildişi kulesinden çıkma cesaretini de aramayı ihmal etmeyen Hamlet ve okuduğu romanlar nedeniyle gerçek hayatını da bir romana dönüştürmek isteyen Emma Bovary... Harita üzerinde yolunu kaybettikçe bakmak için de Gılgamış Destanı’ndan kutsal kitaplara dek uzanan geniş bir pusula yerleştirmiş yazar. Gezgin, Kule ve Kitapkudu; ele aldığı konuların ağırlığı düşünüldüğünde “incecik”, hepi topu yüz sayfadan meydana gelmiş bir kitap. Ancak bu, Manguel’in en ince kitabı olmasına karşın derinliğinden hiçbir şey kaybetmiyor. Okumak üzerine düşünen herkesi, işledikleri fiile karşı bir anlamda saygı duruşuna çağırıyor. Bir okur olarak Manguel, okurluğun kitabını yeniden yazıyor. n Gezgin, Kule ve KitapkurduMetafor Olarak Okur / Alberto Manguel / Çeviren: Dilek Şendil / Yapı Kredi Yayınları / 108 s. 4 2 Şubat 2017 KItap