Katalog

? denetim mekanizması konumunu korudu. İstanbul hedefteydi, hep arzu edilendi.. Stratejik olarak tabii çok önemliydi. Siyasi, askeri gücü, denizcilikteki başarısı, dinsel çeşitliliği, hatta bu sayede daha da perçinlenen ekonomik gücüyle eşsizdi. Kültürel ve fiziksel güzelliği de dillere destandı. Çekim merkeziydi. Birçok imparatorluk onu istedi tabii. ‘ÇOKULUSLULUĞUN REALPOLİTİK NEDENİ’ Kılıç savaşları kentin kimliğinde en çok neleri değiştirdi? Askeri gücün Osmanlı’daki anahtar rolünü pekiştirdi. Rusya gibi.. Büyük Mustafa Kemal de ordu komutanıydı. Bu zincirin önemli bir halkasıydı.. Kitapta Konstantiniyye ile Prag’ı karşılaştırıyorsunuz.. Çünkü Prag için Almanlar ve Çekler mücadele etti, Konstantiniyye için Türkler ve Yunanlıların mücadele ettiği gibi. Tüm taraflar tarihsel olarak kendilerine ait olduğunu söylediler bu kentlerin. “Hakiki sanat, muhteşem bir kent vücuda getirmek ve halkının kalbini saadetle doldurmaktır” II. Mehmed, Fatih Camisi’nin vakfiyesine yazdığı mukaddeme Konstantiniyye’nin esası haline gelmiş çokulusluluk.. Bunun realpolitik nedeni de irdeleniyor kitapta. Fatih’in bu yeni başkentte, saraya ve devlet mekanizmasına hizmet edilmesi için büyük ve müreffeh bir nüfusa ihtiyacı vardı. Oysa, şehri tamamen bir Türk kenti kılmaya yetecek kadar Müslüman Türk bulunmuyordu. O dönemde nüfusun çoğunluğu Hıristiyandı. Balkan kentlerine ve Anadolu taşrasına yerleştirilmek üzere, Türklere ihtiyaç vardı. Yeni başkentte her bir mahalle, sakinlerinin geride bıraktığı şehrin adını taşımasının yanı sıra, onların özel âdetlerini, dilini ve mimari tarzını taşıyordu. Türkler, Konstantiniyye’ye getirilen ilk ve en büyük gruptu. Fatih bunun için sürgün yöntemi kullanmak zorunda kaldı. Fatih ayrıca kent dışından Rumları da getirdi. II. Mehmed, sanatkârları ve tüccarları zorlamak üzere zengin ticaret kenti Bursa’ya bizzat gitti. Ekonomi ana etkendi onları Konstantiniyye’ye yerleşmeye zorlamakta. Çeşitli milliyetlerden insanların bulunmasını önce sağlayıp sonra bundan faydalandılar. Irksal denge sağladılar, yani bir milliyet diğerinden daha ağırlıklı değildi. Ve bu bir avantajdı yoksa bunu yapmazlardı. Bundan çok önce de kozmopolit bir kentti Konstantiniyye.. Tabii, birçok Slav, İtalyan, Müslüman vardı çok daha önceleri de… ‘BU KİTAP HİÇBİR ŞEYİN İSPATI OLARAK ALGILANMAMALI’ Osmanlıların yöntemlerini onaylamıyorsunuz sanırım.. Yöntemlerini onaylamıyorum, hayır. Sonrasında azınlık denilip yapılanlar.. Bunları yapmak zorundalar mıydı? Bence değillerdi.. İngiliz tarihi der ki ‘İmparatorlukların tarihi, insanlığın ıstırabının da tarihidir’. Bu kitap hiçbir şeyin ispatı ya da ispat edilme gayreti olarak asla algılanmamalı. Bütün bunlar oldu, tarihte yaşandı. İslamın tehdit olarak algılanması CUMHURİYET KİTAP SAYI hatta tehdit haline dönüşmesi gerçeğini konuşmalıyız o zaman. Din olgusunun kent üzerindeki etkisini açar mısınız? Öncelikle belirteyim, şahsen hiç de dindar biri değilim. Din sanırım insanları kontrol etmede önemli bir araçtı. Aynı şekilde Yahudilerin ve Hristiyanların dini otoriteleri de aynı baskılarla hareket ediyordu Müslümanlara karşı. Dinler o zamanlar kültürün daha bir parçası mıydı? Şöyle, o zamanlar daha kurgusal bilinçle hareket ediliyordu, din daha bir kalplerdeydi samimi anlamda belki evet. Tabii bu sözü sade vatandaşlar temelinde söylüyorum. Katolikler, Levantenler mesela yaşadı burada ve hiçbir politik hırsları yoktu. 19. yüzyılda ise din politik anlamda daha da kökleşti. Bu topluluklar için 1856 ile 1914 arası en iyi dönemlerdi, daha özgürdü Hıristiyan ve Yahudiler. Ama din ve politika asla iyi bir karışım hele ki oluşum değil, olmadı, olamaz da. ‘OSMANLI’DA İSLAM, DEVRİMCİ İDDİALARI OLAN BİR DİNDİR’ Kitabınızın bir bölümünde ‘İslam devrimci iddiaları olan bir dindir’ diyorsunuz ve bunun şehre egemen olduğunu, hükmettiğini ifade ediyorsunuz mesela. Gerçekten mi? Bunu söylediğimi unutmuşum. Din sadece Osmanlı tarihinde değil dünya tarihinde de birçok olumsuzların baş aktörü olmadı mı? Gelişmenin önündeki en büyük engeldi hâlâ da öyle. Matbaa mesela.. Galata’daki bir matbaayı yıkmadılar ama çok ağır, çok zor kabul ettiler çünkü dine uygun bulmadılar. Bu hemen her alanda böyleydi. Din sansür getiriyordu, sınır devriyesi gibiydi. Birtakım sınırların aşılmasına asla izin yoktu. Hükümdarlar şeriat yasalarını uygulamazlarsa meşru olamazlardı. Şeriat, devletin bir aracı olmaktan çok, devletin üzerinde görülüyordu. “Yeniçeri kaşlarını çattığı zaman, Sultan titrer.” Lady Mary Wortley Montagu, Nisan 1717 Müslümanlar ile Hıristiyanlar arasındaki gerginlik ‘sade vatandaşlar’ arasında da ölümlere yol açmış, ölümlere neden olmuş… Milliyetçi akımın doğu şu mu demeli? Büyük bir tansiyon.. Öyle ki 19. yüzyılın başında da birçok yazar bu nedenle şehrin dışında yaşamayı tercih etmiş. Konstantiniyye sefaretler, milliyetler ve dinler arasında olduğu kadar, sultan ve muhafızları arasındaki mücadelelere de sahne oluyordu. İmparatorluğun sonunda, son sultan yabancı muhafızların himayesinde ülkeden kaçana kadar bu böyle devam etti. Aralarında korku ve ihtiyaç, güç ve zayıflık, kan ve altın dengesi, ayarı vardı. Bu çok önemliydi. Diyelim ki Yunan veya Ermeni veya Yahudisiniz, hiçbir politik hırsınız yoksa sorun yoktu. OSMANLIDA VE GÜNÜMÜZDE DİN AYARI!.. Asimile edilmediler yani.. Hayır edilmediler. Bazıları kendi isteğiyle asimile oldular ama öyle sistematik bir asimilasyon yoktu. Birçok insan birden fazla dil konuşuyordu. Kim nerede daha sayıca fazlaysa onun dili konuşuldu. Kenti dönüştüren, kente hâkim gelen güç milliyetçilikten en çok “din”di. Müslüman değilsen politikadan uzak durduğun sürece sorun yoktu.. Osmanlı’daki dengenin, ayarın bir ayağı buydu. Bu din ayarının günümüzdeki tezahürünü nasıl yorumlarsınız? İslam, 1924’te halifenin ülkeden ayrılmasından bu yana en sesli ve en görünür olduğu günlerini yaşıyor. Küreselleşme ile köktendincilik arasındaki yürek ve zihin savaşı şehrin sokaklarında görülüp duyulabiliyor. Ramazan eskisinden çok daha canlı yaşanıyor. Kentin en modern bölgelerinde bile başörtüsü takan kadınların sayısı arttı. Çoğunluk gevşek bir şekilde bağlanan ve saçın bir kısmını gösteren geleneksel Türk örtüsünü değil, türban adıyla bilinen yeni ve radikal örtüyü kullanıyor. Din ayarının simgesi türban her yerde artık. Milliyetçilik kanadında ise Hrant Dink cinayeti huzursuzluğu ve korkuyu arttırdı. İstanbul’daki Rum okulları ve altmış Rum kilisesi her geçen gün boşalıyor.. Sonra Orhan Pamuk olayı ortada.. Yine de umutsuzluğa kapılmamak için birçok neden hâlâ canlılığını koruyor. İstanbul yine revaçta. Kitabımda da belirttiğim gibi, Gibbon’un 1453’teki Osmanlı fethiyle ilgili şu tahlilini bugün de yineleyebiliriz: “Bu kentte yatan deha, zamanın ve talihin bütün olumsuzluklarına daima galip gelecektir.” KALEM KILIÇTAN KESKİN MİDİR? Evet çokulusluluğun Osmanlı yazarları üzerindeki etkisinden de bahsediyorsunuz kitapta.. Çokulusluluğun Konstantiniyye’nin esası haline gelmesiyle, imparatorluk ve başkentteki pek çok milliyetin vasıflarını ve görünüşlerini karşılaştırmak Osmanlı yazarları arasında yaygın bir üsluptu. Mümkün olduğunca farklı seslere de izin vermek istedim. Kanuni Sultan Süleyman olağanüstü gerçekten. Evliya Çelebi, Halide Edip ve Tevfik Fikret de öyle. Ayrıca Yakup Kadri. (…. Konak adlı eseri müthiş özellikle.) Keşke İngilizce ve diğer dillere de daha çok çevrilse bu eserler. Bir Ahmet Hamdi Tanpınar da mutlaka çevrilmeli. Kentler sadece ona hükmedenlerle değil, yazarları, yapıtlarıyla da anılır hatta daha çok öyle anılır. Kalem kılıçtan keskin midir? O ünlü deyişteki gibi kesinlikle ‘kalem kılıçtan keskindir’. ‘ATATÜRK’E HAYRANIM’ Konstantiniyye eğitim anlamında da merkez noktası.. Bu da yer alıyor kitabınızda.. Kahire dışında Ortadoğu’da modern eğitim alınabilecek tek merkez Konstantiniyye. Ve bazı dini okullar var Beyrut’ta. 1830’dan sonra özellikle eğitim anlamında merkez rolü daha da belirginleşti Ortadoğu’da. İsrail ve Irak, Suriye ve Lübnan’dan tüm liderler ve İran’dan bazı liderler, Balkanlar’dan bazı liderler okula burada gittiler. Mustafa Kemal de öyle. Bu ne değişiklik yaptı tam bilmiyoruz çünkü hepsi sonradan ulusalcı oldu. Ama Mustafa Kemal Atatürk muhteşem bir liderdi bu tartışılmaz. İnanılmaz zeki, entelektüel ve başarılı. Türk arkadaşlarımın onu neden bu kadar çok sevdiklerini anlıyorum. Laikliğe bağlılığına hayranım. Bir ulusu buna ikna etmesine de öyle. ? gamzeakdemir@cumhuriyet.com.tr “Konstantiniyye/Dünyanın Arzuladığı Kent: 14531924”/ Philip Mansel/ Everest Yayınları/ 692 s. Gamze Akdemir ile Philip Mansel... 936 SAYFA 17