Katalog

Nurer Uğurlu yakın tarihimizin önemli bir dönemine ı$ık tutuyor Lozan dargınlığı Nurer Uğurlu tarih çalışmalarının sayısını arttırıyor. Yeni kitabı "Rauf orbayismet Inönü Kavgası" bunlardan biri. Uğurlu ile kitabını konuştuk. • KemalARlKAN ent kıtabtnız "RaufOrbay / \smet tnonu Kavgast 1 Per de / ]922" nasıl bır çalısma dır? Bu çalışmam donemın tarıhsel belgelenne ve Turkıye Buyuk Mıllet MecliM G17I1 Celsc Zabıtlanna(1922 1923) dayanmaktadır Bır başka dcyışle çalışma, Buyuk Mıllet meclısı îc ra Velullen Heyetı Reısı Rauf (Orbay) Bey ile Batı Cephcsı Kumandanı ve sonradan Hancı ye Vekdı ve Başvekd olan tsmet (Inonu) ara sında yenı Turk devletının kurtuluş kuruluş yıllannda başlayan ve uzun suren dargınlıkla nn sıyasal nedenını araştırmaktır Uç cılt ola cak bırınu bolunı, Mudanya Ateşkes Anlaş masj'nı (11 tkım 1922), Lozan Banş Konfe ransı goruşmelennın 1 Donem (20 Kasım 1922) ve2 Donem (23 Nısan 1923) gızlı bel gelerını ıçerecektır Ardından gelecek ek cıltte bu tanhsel olaya ışık tutan belgeler yorumla nacak ve değerlendırdecektır RaufOrbay / îsmet tnonu dargtnlığf nastl başlamıştır? Kurtuluş Savaşı'nın zaferle sonuçlanma sından sonra (9 Eylul 1922), Turkıye de Itılaf devletlen (tngıltere, Fransa, Italya) arasında Mudanya'da bır Ateşkes Anlaşması ımzalanır Askerı Sozleşme adnı da taşıyan bu anlaşma, Itılaf devletlen delegelerıyle Buyuk Mıllet Meclısı delegesı Îsmet (Inonu) Paşa arasında bır hafta suren goruşmelerden sonra ımza edı hr Savaşan taraf okn Yunanıstan konferansa doğrudan katılmaz Delege olarak gondenlen General Mazarakıs ile Albay Sanyadıs Mu danya'ya kadar gelmelerıne rağmen gemıden dışarı çılonazlar Goruşmelerde Yunanıstan'ın sozculuğunu Ingıltere delegesı General Har nngton yapar 14 madde olarak duzenlenen Mudanya Ateşkes Anlaşması, ıçerdığı hukumlenn ımza sından 3 gun sonra 14 15 Ekım 1922 gecesı yururluğe gırer Bu anlaşma ile Turk ve Yunan kuvvetlerı arasmdakı sdahlı çatışma sona ere cektır, Yunanıstan Doğu Tarkya'yı 15 gun ıyndc boşaltataktır, Yunan memurlannın ve jandarmasının tam olarak çekılmesı ve yonetı mın Turk memurlanna devredılmesı 30 gun ıçınde tamamlanacaktır, furklerın duzenı sağ lamak ıçın Trakya'ya geçıreceğı jandarma sayı sı, subaylarla bırlıktt 8 OOO'ı aşmayacaktır, bo Şdltma ve devır ışlemlerını denctlemek ıçın 7 taburluk bır Muttefik bırlığı gorevlendırıle cek, ancak teslım ışının bıtımınden sonrakı 30 gun ıçınde bolgeden ayrılacaktır, barışın yapıl masına kadar Merıç ınnağının sağ kıyısı ve Karaagaç, Muttefıklenn ışgalı altında kalatak tır, Turk kuvvetlcn barışa kadar Çanakkale Boğazı ile tzmıt yoresınde belırlenen çızgıyı geçmeyecektır veTrakya ya sılahlı kuvvet ge çırmeyecektır, Ateşkes Anlaşması'nın ımza Ianmasından sonra îstanbul ve Boğazlar Bu yuk Mıllet Medısı'nın yonetımıne bırakılacak ancak Itılaf devletlen kuvveden barışın ımza lanmasına kadar Istanbul'da kalacaktır Bu anlaşma ile Buyuk Mıllet Metlısı huku rnetı butun devletler tarafından tanınmış ve Mısakı Mıllı gLrçekleştırdnuştıı Mudanya Ateşkes Anlaşması'na gore bır sııre sonra kalıcı bır banş anlaşması yapılması gerekmektedır Itılaf devletlen, barış gonışmelenne Buyuk Mıllet Meclısı Hukumuı ile Osmanlı Huku metı nı bırlıkte davct ederler Bu davct BMM I Iukumetı tarafından kabul edılmez Yapılan toplantı sonunda BMM Hukumetı Osmanlı Hukumetı ile ılışkısı bulunmadığını, Turkı ye'yı yalnız BMM Hukumetı nın ttmsıl edebı leceğını aksı durumda banş goruşmelerınt katılmayacağını Itılaf devletlen hukumetlertnc bıldırır Bu arada Ingıltere de savaş yanlısı LJoyd George hukumetı duşer, yerıne banş ta raharı Bonarlaw hukumetı geçer Yenı huku metın Dışışlen Bakanlığı gorevı de Lord Lıır zon'a verdır Lord Curs'oıı ba ş goruşmelerının hcmen başlatılması ıçın, ılgılı devletlerle bağlantı ku rarak çalışmalara gınşır Fransa, Italya ve Yu nanıstan hukumetlerı goruşmelere hemen baş lama kararı alırlar BMM Hukumetı nın uyarı sını da dıkkate alan bu devletler, Lozan Barış Konfcransı goruşmelenne yalnız BMM Huku metı mn katılmasında bır sakınca gormedıkle nnı Lord Curzon a bıldırırler Lord Curzon bu durumu Ankara'ya ıletır BMM Hukumetı bu çağınya olumlu karşılık verır Lozan'a gıdtcek Turk delegelen ve baskanı nasıl beltrlenmıstır? Lozan a gıdecek Turk delegeler kurulu nun seçımını, Hancıye Vekılı ve Murahhas Heyetı Reısı tsmet (Inonu) Paşa'dan sonra Buyuk Mdlet Meclısı tarafından ıkıncı murah has olarak seçden Sdıhıye Vekılı ve Sınop Md letvekdı Dr Rıza Nur hatıralannda şoyle an latmaktadır "Konferansa davetlıyız Murahhaslar tayın eddecek Heyet 1 Vekıle bu ış ıçın toplanacak Heyet 1 Vekde odasında Mustafa Kemal'ı bek lıyoruz Mustafa Kemal geldı Içtımaa başla dı "Bugun sulh konferansına gıdecek murah haslanmızı tayın edelım" dedı Derhal bır ne fesldc zaman bıle vermeden Yusuf Kemal, "Reıs Rauf (Orbay) olsun" dedı Mustafa Ke mal her azaya bırer bırer sordu, kabul ettıler Mustafa Kemal, "Dığer murahhas" dedı Benı soyledder Herkese bırer bırer sordu, kabul et tder Yusuf Kemal ınühap olunmadı Muşavır lere geçtder, Îsmet Paşa'yı asken muşavır ola rak tayın ettder Dığer bırkaç muşavın de ta yın ettder "Kâtıp" Derhal Yusuf Kemal, "Re şıt Saffet (Atabınen)" dedı O da kabul edddı Mesele de oldu bıttı telse dağddı " (Bk Dr Rıza Nur, Hayat ve Hatıratun, Lozan Konfe ransı'nın Perde Arkası (1922 1923), Örgun Yayınevı, Îstanbul 2003) tenekte delegeler bulmak, ozelldde o donem dekı durumumuz ıçınde gerçekten zor bır ışn Buyuk Mıllet Meclısı'nde mdletvekdlen "Kımı gondersek''" sorununu konuşa konuşa bıtıremezler Uzun goruşme ve tartışmalardan sonra her turlu nıtehklen taşıdıklarına ınan dıkian uç ısım uzerınde dururlar Bunlar, Baş vekıl Rauf (Orbay), Hancıye Vekdı Yusuf Ke mal (Tengırşek) ve Sıhhıye Vekdı Dr Rıza Nur beylerdır Buyuk Mdlet Meclısı'nın bu uç ısım uzenn de duaışunun ncdenı, her bakımdan, her tur lu nıtehklen taşıdıklan gıbı, ozelldde yıllardır polıtıka hayatmda deneyım gormuş, dunyayı tanımış olmaları ve yabanu ddlen çok lyı bd melendır Her uçu de Ingdızceyı çok lyı bden, Fransızcayl lyı konuşan ınsanlardır Mustafa Kemal Paşa kımseye sezdırme mckle bırlıkte aynı duşuncede değddır Ona gore savaşı başanyla yaptığı gıbı, barısı da en 1yı yapabdecek askerdır, duşuncesıyle Îsmet (Inonu) ya da Fevzı (Çakmak) paşaları bu 15e uygun gorur, fakat bu duşuncesını hıç kımse ye, hatta bu paşalara bde sezdırmez Fakat Lo zan'a gıdecek delegelen kesın şekdde seçmek zamanı gelınce, duşunce ve goruşlerını guven dığı Hancıye Vekdı Yusuf Kemal Bey'le konuşmak gereğını duyar Rauf Bey gıtsın, ben de onun yanında gı denm (Bk Nurer Uğurlu, Gızlı Belgelerle Ra uf Orbay/ îsmet Inonu Kavgası, 1 Perde 1922, Îstanbul 2005) Rauf (Orbay) Bey, Turk Delegeler Kurulu Baskanı olarak Lozan Bartş Konferanst goruş melerıne katılmak tstıyor muydu? Her ne kadar Rauf Orbay, hatıralannda, "Lozan'a gıdecek murahhaslar heyetımıze be nım başkanlık etmemı ısuyorlardı Ben ıse karşımıza gelecek olan devletlenn murahhas heyetlenne haneıye vekdlen başkanlık ettığın den, bızım de aynı şekdde bu ışe Hancıye Ve kdımız Yusuf Kemal (Tengırşek) Bey'ı memur etmemızı muvaffık buluyordum Fakat Yusuf Kemal Bey, başkan olarak gııtığım takdırde bana refakat edebdeceğını den surerek, bu va zıfeyı kabul etmedı Bunun uzenne ben, Mus tafa Kemal Paşa'ya, heyet başkanlığına îsmet Paşa'yı tavsıye ettım (Bk Rauf Orbay, Sıyasî Hatıralar, 2 Baskı, Örgun Yayınevı, îstanbul 2005) dersede, gerçckteRaufOrbay, Lozan'a Turk Delegeler Kurulu Başkam olarak gıtmek ıstıyordu MONDROS'UN RÖVANŞI... Çunku Rauf Bty, Bırıncı Dunya Savaşı so nunda Osmanlı devletı ile ttılaf devletlen (tn gdtere, Fransa, Italya) arasında yapdan Mond ros Ateşkes Antlaşması nın goruşmelenne ka tılmıştır (30 hkım 1918) ltdaf devlerlennı tam yetkı de Ingdız Amıralı Calthorpe, Os mardı devletını de Bahnye Nazırı Rauf (Or bay) Bey temsd eder Heyette, Rauf Bey dışın da Reşat Hıkmet ve Yarbay Sadullah beyler de vardır Sekreter olarak Hancıye gorevldenn den Alı Fuad (Turkgeldı) Bey de bulunmakta dır Heyet, Padışah Vahdettın'ın ozel talıma uyla hareket etmıştır Goruşmeler Lımnı Ada sı'nın Mondros Lımanı'nda Agememnon zırh hsında yapdır ve dort gun surer Sonunda ko şullan çok ağır olan Mondros Ateşkes Andaş ması ımzalanır Bu ımzalanan antlaşmayla Os manlı devletı, duşmanlanna teslım olmayı ka bul eder Burada şu noktayı onemle belırtmek gere kır kı, koşullan çok ağır bulan Rauf Bey ant laşmayı kışısel karan de ımzalamak ıstemcz Yarbay Sadullah de Yuzbaşı Tevfîk Bey'ı ha berleşmeyı sağlamak gorevıyle Mondros'ta bı rakır, otekı arkadaşlanyla bırlıkte oradan ayn hr Izmır'e geldığınde, hukumetın ateşkes metnını ımzalamasına dışkın telgrahnı alır Antlaşma, hukumetın tejgrafı metne eklene rck yapdır Rauf Bey, Lozan Barış Konferansı'na Turk Delegeler Kurulu Başkanı olarak gıderek bır anlamda Mondros Ateşkes Andaşması'nın rovanşını almak ıstıyordu Bunu da çok yennde bır duşunce olarak gormek gerekır tsmet tnonu ile RaufOrbay nastl tanışır lar? Rauf Orbay'ın haaralannda anlatmasına gore bu tanışma şoyle olmuştur 'Kendısı de 31 Mart 1325 (1909) ısyanını bastırmaya gelen Hareket Ordusu, Istanbul'u ışgal ettığı gun, Kâzım Karabekır Bey vasıtası de tanışmıştık Ben Hurşıt Paşa Dıvanı Har b'ınde aza ıdım, akşamuzen Harbıye'dekı Mahmut Şevket Paşa'nın karargâhına gelır dım O akşam yıne geldığım sırada Kâzım Ka rabekır ehmden tuttu "Işte sana soyledığım arkadaşım Rauf Bey" dıye îsmet'e tanıştırdı îsmet, "Eserlennızı okudum" deyınce, "Yok" dedım "O Mehmet Rauf tur1 Ben Huseyın Rauf um " Guluştuk Ve o gunden ıcıbaren ıs mımın başına Huseyın'ı koymayı muvafdc bul dum " Rauf Orbay/tsmet tnonu kavgasımn Lozan Konferansı'ndan sonrakı gelısmelenne de bu çaltjmamzda yer verecek mısıntz? Bu konular çalışmanın ek cddınde yer ala caktır Rauf Bey'ın başvekdhkten ve Cumhun yet Halk Fırkası'ndan aynlması, Kâzım Kara bekır, Alı Fuad (Cebesoy), Refet Bele paşalar la ve Dr Adnan Adıvar'la bırlıkte kurduklan Terakkıperver Cumhunyet Fırkası'nın çalış malan ve fırkanın kapatılmasıyla dgdı olaykr da soz konusu eddecektır • Rauf Orbay tsmet Inönü Kavgası/ Nurer Ug'urlu/ örgun Yaytnlart/ 648 f SAYFA 17 7 ASIRLIK HESAPLAR Sonrakı gehsmeler nastl olmuştur? Mudanya Ateşkes Anlaşması'ndan sonra, butun karşımızdakı devletlerle banş masasına oturmamıza sıra gelnuştır Fakat buraya gon derdecek delegelen ve ozelldde bunun başka nını seçmek onemlı bır sorundur Çunku Mustafa Kemal Paşa'nın da decugı gıbı, "Lo zan sulh masasında bahıs mevzuu eddecek meseleler uç, dort senehk yenı devreye aıt ve munhasır kalmayacak, asırlık hesaplar gorule cektır" Bu kadar eskı, kanşık ve karmaşık he sapların ıçınden çıkmak kolay olmayacaktır Aynca, hesaplaşmak uzere barış masasına ge çecek Ingdtere, Fransa, ttalya ve Yunanıstan gıbı devletlenn en becenklı, en usta, deneyını lı kurnaz, çekırdekten yetışmış dıplomatlany la tartışmak ve çekışmek gerekeceğı de duşu nulunce, bunlarla aşdc atabdecek guçte ve ye 810 Olayı Hancıye Vekdı Yusuf Kemal (Tengır şek) Bey'den dınleyen Fendun Kandemır şoy le anlatmaktadır "Yusuf Kemal Bey, ıptıda dan (başlangıcından) ben, Lozan'a bır murahhas heyetı gondenlmesı bahıs mevzuu olduğu zaman, bu heyetın başkanlığına Rauf Bey'ı munasıp gorduğu ıçın, ona mutemadıyen, "Lozan'a sız gıtmelısınız" dıye ısrar etmış, fa kat her sefennde, "Hayır, ben gıtmem" ceva bını almışür Bu mesele Vekdler Heyetı'nde goruşulduğu zaman da, yuıe Rauf Bey'le Ha san (Saka) ve Dr Rıza Nur Bey'ın ısımlen uze nnde durulmuş, bunlara askerı muşavır olarak da Kâzım Karabekır ve tsmet Paşa'yı tefrık et mek (seçmek) duşunulmuş ıse de sadece ko nuşmakla kalınmış, bır neüceye vanlmamıştır Işte bu sırada Mudanya Konferansı'ndan do nerek Bursa'da kalmış olan Erkânı Harbıyeı Umumıye Reısı Fevzı (Çakmak) Paşa de temas ederek, Lozan heyetı murahhası reıslığı yapabdecek vasıflan haız olup olmadığını gormek maksadıyla oraya gıtmeyı kararlaştıran Musta fa Kemal Paşa, Yusuf Kemal Bey'ı Çankaya'da koşke davet ederek soruyor Ben Bursa'ya gıdıyorum Fakat gıtmeden evvel bu meseleyı halletmek lazımdır Sen he yetı murahhas reısı olarak Lozan'a gıder mı sın? Yusuf Kemal Bey, daha evvel de vakı olan aynı şekddekı tekhfe vermış olduğu cevabı tekrar edıyor C U M H U R İ Y E T KİTAP SAYI