Katalog

Yusuf Besalel'den Anadolu mozaiğinin bir bölümü OSMANLI VE TÜRK YAHUDİLERİ Osmanlı ve Türk Yahudileri evlenınce, ba$ engı/ıtoı lahıp Fray I ho mas Forquemada nın onderlıgınde kor kunç ışkencelerle ımha mekanı/masına donuştu s/25 " Bunıın uzcrıne Ispanya vePorteklz'den kovıılan Yahudılcıı 1492 yılında Osmanlı Sultanı 2 Beyazıt kabııl ftrı Daha sonıa Anadolu topıaklarında Yabudllcı ıçın venı bıı yaşanı basjamışol du Yazar Yusııl Bcsalel Yahudı taııhıne ışık tutan çalısmalaııyla tanmmaktadır Bunlar ıçınde ozellıkle i cıltlık Yahudı lık Ansıklopedisl' ıçerdığı bılgılcı açisın dan son derece oncmlı ve ckgcrlıdır \ u suf Bcsalel bıı kıtabında vıne o/cnlı ve tı tız bir çalısmaya ım/a atarak konunun muaklısına okhıgıı kadu taııhçı araş tırmacı akadcmısyen glbı \azar vcduşun ınsanlaıına lyı bıı kaynak kıtap ha/ırla ınıs, lıgını da yapmışlardır Osmanlı ıle adeta butunles.cn Yahudı k ı sııı eç ıçc rısınde acı tatlı bırçok olay ya ^adılaı Bunlar arasında ıınlu varlık vcr gısi ve 6 7 L\lııl olaylaıı ılk akla gelenler dır Hcı ıkı olaydada \ahudıleı maıldıve manevı açidan buyuk zarargormusjerdır Cumhurıyetın ılk yıllaıııulan sonra hepı mı/ın bıldıgı gıbı bir Turklcşmek anla yışı orıaya çıkıı Anadolu da yaşayan de ğışık etnık ve dınsel kokenlı ınsanlau or tak bırhcdeftebırleştıımektı butun anıaç Dınsel ve etnık koken bir alt kultııı ola rak algılanıyor İLiıkluk ıse tamamen bır ust kımlık olaıak kabııl goruvordıı Bu geçiş. cloncmını tıtızlıkle araştııan ya/ar Atalurk ıın kı^ılıgınden ovguyk so/ edı yoı Yusul Bısdel hcr zamankı \ansız ve gcr(,uk(,ı tutunıu i(,cıısınde tıım bu konıı ları aras,tırmau/yazar kımlıgı ıle kalcnu alıyor " Iurk Yahudileri ndt. dıkkat çekLn en onemlı olgu âa Ataturk e sevgı ve bağlılıktır s/80 " Bu so/lerı soyleme sının nedenı dc Ataturk'un Yahudıler hakkındakı dujuncelerıdır " bılhassa MıısLvıltr mıllete ve vatana sadakatlerı nı bıından boyle ıefah ve saadct ıçınde ya^ayacaklardıı " Ya7ar, cumhu rıyet doneınınde yaşanan bıı ve benzen olayları 'kışıleştırmeden' ırdelıyor, ger çekçı bir bakış açısıyla okuılarına sunu yor O da çok sıyası sıstemının eksık yonYusuf Besalel Osmanlı ve Turk Yahudileri adlı ara$tırma kitabında ikl farklı toplumun oluşturduğu uyumlu mozaiğ! anlatıyor Ierını dıle gctıııyor Bunıı yaparken de dogrudan kışılerı hedel almıyor Ya/aı oy lesınc yansı/ bıı tavır sergılıyor kı, 17 Yuzyılda (sahtt) Mesıh dıye tanımlanan ve etkılerı gunumuze kadar gelen Sebatay Sevı olayı bıle sayfalaıda ktndıne yeı bu labılıyor BİR EL KİTABI Kıtap taınamcn Yahudı tarıhı ve koke nı uzerıne \azılnıamı^ kuşkusu/ Anado lu halkıvla b u t ı ı n k ^ n 500 yıl bırlıktc va ^ayan bıı kulturıın ınsanlarını yakından tanımak ıçın onların sosyal >a^amlaıını sanatlaıını gdıncklerını ıınlu ışadamla rını da sııalıyoı bı/ı llyatıo, sınema ye mek dıl ve daha bııçok konıı uzcrıne ge nıs, bıı tl kıtabı adeta Osmanlı VL Iııık Yahudileri Anadolu d^ bulıınan sınagog veha\ıa ların son duıumlaıı ıle cvlılıkkr kutla malar, bayramlaı, tvlcı çarpıtı bu anla tımla tanıtılıyoı Avrupa zamanında C )r tadoğu, gunumuzde ba^ka ulkelerde ara dığı huzuru ve mutlulugu bulamayan Ya hudıler kendı kulturlerını Anadolu halkı ıle kaynaştırmış, uyumlu bir mozaık yarat mı^lardır Onların sosyal yaşamları ıçerı Avrasya'nın yıyecek uretımıne dayalı, kala balık nufuslu, ekonomık anlamda uzman laşmış, sıyasal anlamda merkezıleşmış, kar şılıklı etkıleşım ve yanşma ıçındekı toplum larıntn çok daha uzun bir geçmışlerının ol masından kaynaklanmaktadır Teknolojık anlamda bclırlenen beş alan şu şekılde sı ralanabılır Bırıncısı Avrasya toplumların da aletlcr metalden bronz, bakır, demır yapılıyordu Oysa Amerıka kıtalannda alet ler taş, tahta ve kemıkten yapılıyordu Ikın cısı, askerı teknolo|i Avrasya'da Amerıka kıtalarındakıne gore çok daha guçluydu Avrupa sılahları çelik kılıçlar, mızraklar ve kamalardan oluşuyordu Amerıkan yerlıle n tse çelik yerıne taştan ve tahtadan yapıl mış sılahları kullanıyorlardı Uçuncusu, Av rasyalılar makınclerı ışletecek gucu sağla yan kaynaklar bakımından buyuk bir us tunluğe sahıptılcr însanın kas gucune kar şılık hayvanları kullanıyorlardı Avrasya'da hayvan, su ve ruzgâr gutıınun uygulandı ğı butun ışler Amerıka kıtalannda henuz kol gucuyle yapılıyordu Nıhayet son tck nolojı alanı olarak denız taşımacılığından soz etmek gerekır Pek çok Âsya toplumu nun buyuk gemılerı vardı ÇEVRE KOSULLARI... Avrasya ve yerh Amerıkan toplumlan teknolojı ve mıkroplar açısından olduğu kadar sıyasal orgutlenme bakımından da farklıydı Amerıka'da ıkı ımparatorlıık dı sındd kdbıle vc oba dıi7eyındc orgutJenmeler soz konusııydu Butun bu saptama ve kıyaslamalardan sonra, Insanlık tanhının bıı bılım olarak geleceğını araştıran ve kıtalar aıasında bir gezıntı yapan Dıamond, Yalı'ye vereceğı yanıtı şu sekılde ozetler "Farklı kıtalarda kı halkların uzun donemlı tarıhlen arasın dakı farklar, soz konusu halkların ınsanla rı arasında doğuştan gelen farklardan kay K İ T A P S AYI 7 4 3 Kitap bir hayli zengin kültürel mönü içeriyor. Kitabın sonundaki Sefared atasözlerideyimleri, JudeoEspanyolca şarkılar, dini bir yakarış manzumesi ve sözlük Yahudilikle ilgili öğretinin eksik yanlarını tamamlıyor. D Tufan Erbarıştıran ANADOLU'DA YAHUDİ KULTÜRU Anadohı da MO 4 Yuzyılda Yahudı kulturııne rasllanıldığı soyk nır Kıtap bo yunca Yahudı kulturunun laııhçesını, kokenını, Anadolu ve yakın coğrafyaya ya yılmasını ve bunların sosyal/sıyasal/dın sel gerekçelerını sırasıyla buluyorsunuz Osmanlı sultanları arasında 2 Murat'ın ve Fdtıh'ın doktorları Yahudı ıdı Sarayın ıçınde ( yonetımde ) onemlı gorevleıe geldıklerı gıbı, bazı sultanların danışman Y ahudıleı tarıh boyunca çes,ıtlı dınsel/sosyal/sıyasal baskılar al tında e/ılmı^, dısjanmış ve ış kencc gormiüjtur Yahudılerın Tevrat'a olan bağlılıklaıı nedenıyle, ozcl lıkle Ortaçağ donemınde Hırıstıyanların akıl ve vıjdan tanımayan baskılaıı/ışken celerı artmıştır "1469'da Kastılya Kralı çesı Isabella ılc Aragon Kralı Ferdınand Jared Diamond'dan Tüfek, Mikrop ve Çelik" Mertli&i bozan sade tüfek değil Günümüz dünyasını nelerin biçimlendirdiğini, geleceğimizi nelerin biçimlendireceğini merak edenlerin muhakkak okumaları gereken bir kitap "Tüfek, Mikrop ve çelik"... n Abdullah TEKİN enı Gınelı Yalı, ınsan toplulukla rının yazgiları uzerıne bir araştır ma yapan Jared Dıamond'a bıı soru sorar "Neden sız bcyazların bu kadar çok kargosu var bunları Yenı Cıi ne'ye neden gctırdını/ vt bız sıyahların ne den bu kadar a^r1" (s 23) Kus,kusuz bir Yenı Gınelının yaşam bı çımıyle bir Avrupalı ya da Amerıkalının ya şam bıçemı arasında buyuk aynmlar vardır Bu buyuk ayrımm gerısınde onemh neden leryatmaktadır Yalı'nın busorusubasıtgı bı gozuken ve fakat yanıtlanması kolay ol mayan bir ıçerık taşunaktadır Yalı'nın sorusuna yenı boyudar kazan dırmak da olası Neden şu anda Avrupalı ve Asyalı halklar zengınlık ve guç sahıbı de ba^kaları dcğıl'' (s 4) Orneğın neden Aınt rıka Afrıka ve Avustralya yerlılerı gıdıp Av rııpalıları ve Asyalıları oldurcmedı ege menlıklerı altına alamadı, onların koklerı nı kazıyamadı^ J Dıamond'un çagda^ dun yadakı eşıtsızlıklerle ılgılı sorusu aynı zd manda kıtabının konusudur "Insanlarne den farklı kıtalarda farklı hızda gelıştP" (s5) TUBlTAK'ın populer kultıır kıtapları arasında yayımlanan "Tufek Mikrop ve Çelik" 19 bolumden oluşuyor Cennetten C ajamarca'ya / Başlangıç Çızgısine Kadar / Doğal Bir Tarıh Deneyı / Cajamarca Ça tı^ması / (, ıftçının &ucu / Tarıhte Kımkr Varlıklıydı Kımler Değıldı / Badem Nasıl Yetıştırılır / Elmalar mı Yerlıler mı / Zeb ralar Mutsuz Evlılıkler ve Anna Karenına Ilkesı / Uçsu/ Bucaksız Cıokler ve Savru lan Baltalar / Yıyetek Uretımındcn Tufek lere, Mıkroplara ve Çelıge / Oldurucu Bir Armağan I Iayvan Varlığı / lhtıyacın Ana sı / Beş Bolumde Devnâlem / Yalı'nın Hal kı / Çın N jsıl Çınh Oldu / Surat Teknesıy k Polınezya'ya / Çatışan Yarıkureler /Af ııka Nasıl Kaıa Afrıka Oldu TEKNOLOJİDEKİ AYRIMLAR Yalı'nın sorusunun genel olarak kabııl edılen bir yanıtı yok Ancak yakın neden lere dayalı açıklamalar oldukça belır gın "Bazı halklar sılahları, mıkropları, çe lığı ve kendılerınc sıyasal ve ckonomık guç kazandıran otekı s,eylerı başka halklara go ıc daha erken gelıştırdıkr bazı halklar bu guç kaynaklarına asla sahıp olamadı Ama en gerıde yatan nedenlcre dayalı bıı açık lama orneğın neden Avrasya'nın bazı bol gelerınde bronz aletler erken ortaya çıktı da Yenı Dunya'da daha geç çıktı vc ancak bol gesel olarak goruldu, Avustralya ycrlılerın dc hıç gorulmcdı büınmıyor " (s 16) Avrupa'nın Amerıkan kıtalarını ıstıla et mesının gerısınde yatan ve mıkroplardan a^ağı kalmayan yakın nedenler arasında tekjıolo]klekı ayrunlar vardı Bu ayrımlar, Y SAYFA 14 C U M H U R İ Y E T