Katalog

değıştırmesı gerekıyorsa sahıcı bır ın sanla konıışmak 7orunda değddır Bılgı sayar mouse'uyla şuıaya bır tamam tu şıı, bııraya bır tamam tuşu, adres değı şıklığı ıçın gereklı ışlemlerı yapar Başka tamam tuşlarıyla derslere kaydolur, fınal sınavlarının tarıhlerını ve tum somestr ortalamasinın neolduğunuoğrenır Da ha sonra hangı derslerı alacağına karar verırken hatta sıstemı nasıl çalıştıracağı konusunda yardıma ıhtıyaç duyarsa, vay başına gelene1 Bu varsayımsal dııruma devam cde hın Oğrencının bır ınsanla konuşması gerektığını varsayalım Unıversıtenın te lefon numarasını çevırır vc hemen bır te lefon monu sıstemıne yoneltılır Istedı 6ı yere ulaşana kadar monu ıçınde do lanıp durur lstedığı yere ulaşınca da bır mekanık mesa) sıstemıyle karşdaşma7sa kendını şanslı saymalıdır Ihtıyaç duy duğu bılgıyı soran bır mesaj bıraktıktan sonra telefonu kapatır Gerekcn bılgıyı sağlayan bır telefonu beklemek 7orun dadır artık Şımdı sıstem ne kadar Ve rımlp Şımdı s>ıstem ne kadar kışısel'' Bııtıın bu Vcrımlılık'ın kımın ıçın ol duğunu kendımıze sormamız gerekır Bu sıstemler tuketıtıye "sağlanan" mal ve hızrnetlerı dağıtanfar ıçın Verımh'dır ancak Tuketıcı çoğunlukla daha çok ış yapmakla kahr sonunda (ve eskıden kendısı ıçın başkalarının yaptığı ışlerı) Gene de tuketıcı (orneğın bankamatık lerdekı gıbı) "servıs"ın bedelını oder Sonunda muşterı "daha fazla zaman harcar, yenı teknolojılerı oğrenmek, da ha fazla numara oğrenmek 7orunda ka lır ve ı$ dunyasının daha verımlı ışleme sı ıçın çoğunlukla daha yuksek fıyatlar oder (daha yuksek kâr marıını koruya rak) (3) [Italıklerı ben koydum ] Hesaplanabılırlık, McDonaldlaştırma surecının ıkınci en onemlı ozellığıdır McDonaldlaştırmanın otekı sayısız ozel lıklerıyle ıç ıçe geçmıstır Orneğın, bır surecın 7amanını belırlemek OngoruJe bılırlık'e yardım edebılır Bu durum tum Amenkan kulturunde behrgındır, nıtelığe karşı nicelık duşuncesı Buyuk, dık kat çekıcı tabelalar alışvenş merkezlen nı ve buyuk mağaza departmanlarinı susler "Bızdeherşeyvar "," 'danbu yuk seçımler", "ıstedığınız kadar alışve rış yerlerı "," 1 yerıne 2","daha buyuk alanda 300'dcn fazla mağazayla ", medyadakı reklamlarda duyduğumuz ya da gorduğumuz ıfadelerdır hep Bıg Mac'ı ele alalım Adı büe nıcelığı somutlar Bununla bırlıkte McDonala s restoranında ortalama monunun (Bıg Mac, patates hzartması ve ıçecekj 1 000'ın uzennde kalorı ıçerdığı unutul mamalıdır Sağlıksız vaşamak ne kadar akılcıdır? Aynı şey Wnopper, Bıggıe Frı es ve Extra Value Meal ıçın de soylene bılır Pışırmesı çok az zaman alan mık rodalga yemeklen bu buyukluk ozellığı nın başka bır yuzudur Butun bu mıktar konuşmaları arasın da kalıteden hıç soz edılmez Aslında bırçok tuketıcı bu fast food restoranla rından ortalama yıyecek bekler Muşterıler hos bır yemek ıstedıklerı ıçın McDonald's restoranına gıtmezler, hızla atıştırmak ıstedıklerı ıçın orada yerler Mıdelerını en az parayla aldıkları en çok yıyecekle doldurmak ısterler "Chıcken McNııgget"ın ıçınde neler olduğunu pek duşunmeyebılırler Bu tur çok gizlı bılgdere dalarsa bır daha asla McDo nald's restoranında yemek yemeyeceğı konusunda uyarıda bulunalım Rıt7er butun hu mıktarla ılgılı sozlc rııı bıryanılsamadan başka bır şey olma dığını belırtır (4) Paketlerle kutular oy le bıı şckıldc tasarlanmıştır kı, tuketıu paıası kaışılığında en buyuk volıyı vıır duğıınu hısscder 1 lambtırgcı ın ıçınden et ıçiııe signıayacak kadar buyuk goıu ncttk •jfkıldt lırlaı Patates kızaıtmala ıı aynı amaçla pakctlerınden taşar Anıa SAYFA 6 Rıtzer aslında geleneksel restoranlardan daha fazla yıyecek alındığını, ne var kı kalıte sorununun tekrar ortaya çıktığını soyler Buyukluk sorunu dert edınılebılır "Daha Buyuk Daha tyıdır değıl mi' 1 " sorusu gunumuzdekı bırçok tuketıcının aklında yer etmış olabılır Ama Syracu se'da Carousel Centre denılen bır aliş verış merkezını ele alalım (5) Bıırada ye dı kat, 170 mağaza, 17 çeşıtlı yemek bo lumu, 10 sınema ve dokuz buyuk mağa za departmanı vardır Bu merkezın bu yukluğu tuketıcının ıstedığı her şeyın bu Duyıık yerde bulunduğunu duşundurur Bunun gıbı bır alışverış merkezı hesap lanabılırlığın ta kendısıdır vurgusıı çok çeşıtlı mal "Oraya bır buyuk kâse almaya gıdın, doğru dukkânı bulmak 45 dakıkanızı alabdır Sonra arabanızı tekrar bulmaya çalısırken 20 dakıka daha harcarsını/ Park yerleıınden geçmek kafa kariştırı cıdır, araba dızılerı arasındakı trafik akışını gosteren yerdekı okları kolaylıkla kaçırabılırsınız (6) Hesaplanabılırlığınhesaplanamazlığı boyleyse, kazanan Kim > Flbette kı boy le bır urunden kazanç sağlayan tuketıcı değıl, bu mal ve hızmetlerı ılerı suren dır Amcrıka 'jırkctı de bırbırınden farkı kalmayacak Ame rıkan yaşamları oyle bır şekılde yapılan dırılıyor kı ınsanlar kendı uzerlerınde bır hafi7a çağırma ıslemı vapmak zorıında kalacak, otomatlar gıbı lıat uzennde hareket edecekler Rıtzer, bu surece McDonaldlaştırmanın ınsanlıktan çıkar ma faktoru adını verıyor Denetım unsuru ıkı uçlu bır kdiç gıbı McDonaldlaştırılmıs bır örtamda nem tuketıcıye hem de çalışana karşı kullanı lıyor McDonaldlaştırılmıs kurumların ana denetım kurma yontemı, teknolo)i kullanımı, bu da nıhaı olarak ınsanlıktan çıkarmaya yol açıyor Organızasyonlar " gıderek verımlılığı artan teknolojıle rın gelışmesı ve kullandması aracılığıyla yavaş yavaş ınsanlar uzennde denetım kuruyor" Bırıncı adım, en fazla belırsızlık gosteren sıstem ozellıklerı uzennde denetım kurmaktır Fast food zıncırlerınde belır si7İığın en çok goze çarpan ıkı ozelbğı yı yecekler ve muştenlerdır Yıyeceklerdekı belırsızlığı dencdemenın ıik adımı da ınsanı devre dışı bırak maktır Orneğın et mdiiayi gırmeden once kesılmış, ımal edılmış ve hazırlan mış (genellıkle otomat teknolojısıyle) olursa, çalışanların hamburgerı kotu pı şırme olasıhğına az yer kahr Aslında surecın basıtleştınlmesi o hale gelmıştıı kı, 'ıyı eğıtılmış bır maymun" bıle soz konusu gorevı gorebılır Bu basıtlık çeşıtlı dukkânlar arasında ongorulebılırlığı sağ lar Ama ışçının az duşunmek zorunda kalnıası yaratıcılığı boğar ve ışçının yar gı gucu ve/veya becensını uygulama ge reğını ortadan kaldınr Ne kadar ınsan lıktan çıkancı' "On cepheler"de teknolojının kulla nılması kasada da açıkça gorulur Artık ışlemden sonrakı farkı nesaplamak ıçın matematık yapılmasına gerek yok Bılgı sayar ışçıye, mustenye ne kadar para us tu vermesı gerektığını tamı tamına soyler Bu sanayıde belırlı bır ışlem îçin ge reken para ustunu kısa zamanda hesap layabıletek çok fazla ınsan bulmak epey ce zordur Monude bır malın fıyatına bakmak hatalara yol açabılır, bu yuzden bu ışçının (bu noktada bır ınsan robotu, otomat olan) yapması gereken tek şey tuketıcının satın almak ıstedığı malla oz deş resme basmaktır Sureç, keske bura da dursaydı, ama yonetım de bu dene tım konusundan muaf değddır Bdgısa yar yazdım programları (Radıo Shack'ta olanlar gıbı) tam olarak ne kadar sıpanş verdmesı gerektığını soyler Sıparış ge nellıkle otomatık olarak merkez buroya gonderılır Denetım tuketıcıye kendını kuyrukta beklerken çok basıt ozellıklerle gosterır Genellıkle kordonla çevnl mış kondorlar, tuketıcıyı kasalara yonel ten labırentler vardır Organızasyonun hızla yıyıp orayı terk etmeye yonelık ıs rarlı tavsıyesı Bırçok kez rahatsız koltuklar, "20 daluka zaman sınırı" ıçenklı buyuk, goze çarpan ışaretler gıbı nıyetı barız uygulamalar bulunur Kırmızı ve turuncu kuUanımı gıbı sıcak renkler psı kolojık olarak gozu rahatsız eder, bu da muşterıyı orayı terk etmesı ıçın "guçlu bır teşvık" etkısı yapar Otekı denetım yontemlennden bm de (ınsanlıktan çıkarma zılını calan) klıse leşmiş konuşmalardır Blockbuster vıde oda bır mustenye "Iyı gunler, Jane" denddığınde, musterı sahte bır arkadaşlık duygusuna yonlendınlır Blockbuster'da çalışanlar îçerıye gıren herkesı selamla makla yııkumludur(8) Çoğunlukla bu selamlamalar asık suratla ve donuk bır gucenıklıkle suslu olıır Bu 7orakı selam lama McDonaldlaştırılmıs toplumda sa mımı dcğıldıı kuşkusu/ Otomattar Tektipleştirtmi? tüketim Daha büyiik daha lyUr Hesaplanabılırlıkle bırlıkte ongorule bılırlık de gelır Amerıkalılar, nereye gı derscnız gıdın orada bır McDonald's burgerının, Colonel [Kentucky Chıcken] tavuğunun, Starbucks kahvesının tam olarak aynı olacağını bıldıklerı du şuncesını ısıtıp dururlar Akılcı ınsanlar olarak Amerıkan toplumu tam olarak neumduğunubılmekzorundadır Surp rızlerın ve tuhaflıkların hassas noktafa rını sızlatmasını ıstemezler New York'ta son kez yaşadıkları eğlencenın Phıla delphıa'da da aynı olacağından emın olmak ısterler Alışverış merkezlen de ay nıdır Buralarda alışvenş etmek her za man ongorulebılır Bu merkezlerın ço ğunda aynı mağazalar, çoğunlukla aynı plan, aynı "yığdana kadar alışvenş" tar zı vardır Starbucks her zaman Starbucks gıbı gorunur, Xando'dakı kahve ıster Phıladelphıa'da ıster Calıfornıa'da olsun her zaman aynıdır Bu ısım hakkı vererek mağaza açan şırketler, tum Amerıka'ya yayılmış "cookıe cutter"* ımajindan başka bır şey değıldır Caf caflı ongorulebılırlıklenyle sınemalar bırçok alışverış merkezının merkezınde yer alır " Yığılana kadar alışvenş" tarzı sınemalara da çeşıtlı tıcaretçılık duzey lerı aracılığıyla sokulabılır (genellıkle Cıneplex, Multıplex, Sony Imax, Hoyts 19, Rıtz 5 gıbı çok sayıda perdesı oldu ğunu bayıîtana kadar duyurur) Amerıkan sınema ve televızyonu bu nu apaçık gostermıştır Sevdığınız bır fılmın bır dızı ya da benzer bır fılmle katledıldığını kaç kez gormuşsunuzdur orneğın son zamanlarda (1998) gençle rın "slasher" ftlmlerındekı patlamayı ele alın Ya da bırbırıne bağlı bolumlerden oluşan bır televızyon şovu Çarpıcı orneklerden bazıiarı "Melrose Place"e ye rını kaptıran "Beverley Hılls, 90210", "Fraıser"a yerını kaptıran "Cheers", hatta "Uzay Yolu" fdmlerı ve televızyon şovlan Topluma gerçekten neler oluyor' Bu çokuluslu şırketler Amerıka sınırlarının dı^ına taşarken gerıye kalan yalni7ca dunyanın otckı kısmına basılmış bır lastık muhur 1 ler yenı zincirın populer ha le gelmesıyle bırlıkte tuketıcı bıreysellı ğını daha çok yıtırıyor Bu turdeşleijtır me yalnı/ca buyuk tast food zıncırlerın de ortaya çıkmakla kalmıyor, otekı etnık yıyecekleiı. de yayılıyor I tnık yıyecek ler bılc bıınları yıyen çok sayıda ınsanın damak zcvkıne uvnıası ıçın ozgun halın 1 den tarklılaştırılmi ; durumda (7) Rahat lik ıçın bııcysellıgı feda edıyoru/ Bu gunku eğılım devam ederse şehırlerın sı gereken butun o ıyı şeylere karşın onu kuşatan ıronıyı de goruyoruz Aşırı akıl cdaşmanın (Nıetzsche \d da Weber'ın uyardığı turde) ınsanlıktan çıkarmaya yol açtığını goruyoruz Butun hız ve ve rımldık vaatlerıne karşın aşırı akılcdaş ma verımsi7İığe yol açar Sureklı kendı mıze sormalıyız, kımın ıçın verımldık'' Butun bunlardakı ıronı, şırketlerın da ha çok Hesaplanabılırlık, Ongorulebı lırlık ve Denetım'ın daha fazla verımlı lığe yol açtığı ısrarına rağmen durumun hıç de boyle olmamasıaır Bu noktada akılcılığın akıldışılığı ortaya çıkar ve pıs kokusu egemen olur Aşırı akılcdaşma, sermaye sınıfının (kapıtalıstlerın) kışısel kârı ıçın toplu mu ınsansızlaştırmaya hızmet eder sa dece Insanları ancak yaratma yetene ğınden, becerılerını uygulama ve yargı gucunu kullanma yeteneğınden yoksun bırakmak ıçın kullanma amacındadır Nıhaı olarak ınsanların yerıne teknolo jıyı geçırır Bu metın bır makıne duşma nı manıfestosu olma nıyetınde değddır Geleceğe bakışı amaçlamaktadır Toplu mun McDonaldlaştırdmasından yarar sağlar gorunenlere bır uyarı olma ama cındadır tnsan yolıın her noktasında McDonaldlaştınlmış toplumun meto doloıısını sorgulamalıdır bu sıstemın elınden kayıp gıtmesıne ızın vermeme lıdır gerçı bazdarı geç kaldığımızı da ılerı surebılır • 1999 Çevıren Şen Suer Kaya *Kurabtye kalıbı liepsı btrbınmn ay nı oldugundan bıreyselttk yokluğunu anlatmak ıçtn kullanılır (ç n ) DlPNOTLAR 1 "Verımlılık", "Hesaplanabılırlık, "On gorulebılırlık' ve Denetım sozcuklennı normal kullanımlarından ayırt etmek ıçın McDonaldlaştırma bağlamında kullanıldı ğında buyuk tıarfle başlanmıştır 2 Merrıam Webster WWW Dıctıonary "Efncıency" 3 Keel, Robert "The McDonaldızatıon of Socıety Introductıon to Socıoloey ' 4 Rıtzer, George "The McDonaldızatıon of Socıety " s 62 5 Wnght, Chns "The McDonaldızatıon of Syracuse Why lıfe looks a lot lıke a fast foou restaurant ' 6 Agy 7 Rıtzer, 1996 s 101 8 Thıs ıs as descnbed by the polıcıes of Blockbustcr Entertaınment to ıts employe esasof 1996 KAYNAKÇA ''' ' Coons, Emıly "McDonaldızatıon and Its Effects on Socıety " (24 Ağustos 1999) I ornaı, Mıklos " Who Wıll Elect The Next Presıdent? Lvolvement of a Global Lı vıl Socıety " (24 Ağustos 1999) Hall, Courtney "Comfort or Indıvıdu alıty" (24 Ağustos 1999) Keel, Robert "The McDonaldızatıon of Socıety Introductıon to Socıology" (24 Ağustos 1999) Napoleon Melanıe E "RE Popıılatı on " 22 Ekım 1997 Maılıng Lıst Postıng ( 24 Ağustos 1999) Panozzo, Fabrızıo "Maınstreams, Monsters and Global Accountıng" ( 24 Ağustos 1999) Rıtzer, George The McDonaldızatıon of Socıety Thousand Oaks, Calıf ornıa Pınc ForgePress 1996 Rıtzer George The McDonaldı/atlon Thesıs txploratıons and Lxtensıons Iho usand Oaks ( alıfomıa Sage Pubhcatıons Ltd 1998 Rıtzer, George Man and Hıs Work Conflıct and Changc New York Appleton Ccntury Crofts 1972 Sennett Rıchard The Corrosıon ol Charactcr rhc Pcrsonal Consequtncts of WorkıntluNcw ( apıtalısra NcwYork W W Norton & ( ompanv 1998 (Pp 64 75 ) Wrıght ( hrıs The MtDonıldl/atıon of Svracuse Why llte looks ) lot lıkc d tasr lood restaurant ( 24 Ağustos 1999) /avu Octavıo lrjnsttrntorul 1 lıc Spaccs of Idcntıty and the Dıaspora ( 24 Ağustos. 1999) CUMHURİYET KİTAP SAYI 598 Bu va/ının bıı çok yanı toplumuıı McDonaldlastınlmasıyla k nbettığımı/ şeyltrı belııtır Akılcılığın bızc getırmc Insansızlaşan topluıtı: Akılcılığın ironlk tezahüriı