Katalog

r Pamuk bu çalışmasıyla Ostnanlı tarih yazınında varolan iki öncmli tartışmaya da ışık tutuyor. Şimdiye kadarki geleneksel yazında 16. yy'dan sonra gcrileme dönemine girildiği 17. ve 18. yy'lann kesintisiz bir şekilde bunalım ve durgunluk yılları oldu&u fikri tartışmasız doğru olarak kabul edilirdi. Yeni tarihçiler isc kesintisiz gerileme söylemine karsı çıkıp dünyadaki gelişimelere uyum sağlayan ve döniişen bir ckonomiden bahsediyorlardı. Şevket Pamuk bu konudaki düşüncelerini Osmanlı Türkiye tktisati Tarihi 15001914 (3) isimli kıtabında devlet merkezli bakış açılarıyla maliye ve ekonomivi özdeşleştiren bu yüzden 17. ve 18. yy'da maliyenin bozulmasıyla ekonomik bunalım arasında birebir iliski kuran geleneksel tarihçileri eleştirerek açıklamıştı. Bu çalısmasında ise para tarihiyle ilgilı somut bulgulara dayanarak 7. yy ın bir parasal istikrarsızlık vc bunalımlar döncmi olmakla birlikte 18. yy'ın genisleme, istikrar ve toparlanma donemi olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Hatta bu dönemde imparatorluğun mcrkeziyle uzak eyaletleri arasında parasal bağların güçlenmiş olduğunu bile görüyoruz. Böylcce kesintisiz gerileme tezinin ciddi biçimde sorgulanması gerektiği ortaya çıkıyor. Tartışmalardan bir ikincisi Osmanlı tarihi duayenlerinden Ö. L. Barkan'ın Batı'daki fiyat devrimi tartışmasını Osmanlı bağlammda incelediği çalışması. Barkan, Akdeniz ticareti yoluyla Avrupa enflasyonun Osmanlı ekonomisine girdiğini ve onun toplumsal ve iktisadi düzenini bozduğu ve böylece çöküşün başlatıcısı olduğunu iddia etmişti (görüldüğü gibi Barkan büe 'uyumlu toplumsal düzenin' bozulmasını dış etmenlerde buluyor). Bu çalışma alanı yıllarca yönlendirmiş ve tartışmasız kabul edilmiştir. Tımar düzeninin çözülüşü, Avrupa'daki Fıyat artışlan yüzünden Osmanlı împaratorluğu'ndaki hammaddcnin dışarıya akması, bunun neticesinde loncafarın üretimlerini durdurmalan ve sanayinin onulmaz biçimde yara alması bu tezin doğal uzantılandır. uzun süre sorgulanmadan kabul edilen bu savlar yeni tarihçiler tarafından eleştiriliyordu. Bu çalışmayla birlikte ilk.defa Şevket Pamuk fiyat artışı olduğuna dair Barkan'la benzer sonuçlara ulaşmış olsa da tağşislerin (yani devalüasyonun) etkisini nötrleyerek oluşturduğu nyat endeksleriyle enflasyonun hiç dc Barkan'ın hesapladığı kadar yüksek olmadığını ortaya koyuyor. Barkan endekslerini Istanbul'un en püyük birkaç imaretinin hesâp defterlerini kullanarak oluşturmuştu. Şevket Pamuk ise Istanbulla birlikte diğer büyük merkezleri de kapsayacak şekilde saray mutfağının hesapları ve narh fiyatlarından elde edilen fiyat verileriylc iki ayn endeks oluşturarak daha geniş bir veri tabanı kullanmış. Aynca paradaki tağşiş etkisini yok ederek çok daha gerçekçi rakamlara ulaşmış. tşte bu rakamlar fiyat devrimini dönüm noktası olarak gören yorumun abartılı olduğunu ortaya koyuyor. Böylece bir kez daha Imparatorlukia yaşanan değişimlerin dış gelişmelerde değil iç gelişmeferde aranması gerektiğinin önü açılmış oluyor. Kaldı kı Pamuk, Avrupa iktisat tarihinde de sürüp giden fiyat dcvrim tartışmaşında bunu sadece Amerika'dan Avrupa'ya değerli. maden akışına bağlayan anlayışın gün geçtikçe gücünü yitirdiğine işaret ediyor. Avrupa'daki cnflasyonda nüfus etkisi, kentleş mc, para ekonomisinin gelişmesi gıbi paranın dolaşım hızını belirleycn sosyoekonomik etmenlerin dcğil de düjbal etmenlerı birincil yapan tarinçilerin yanıltıcı olduğunu söyluyor. Pamuk bu kitapla Osmanlı iktisat tarı hindeki karaniıkta kalmış noktalardan birine daha ı^ık tutuyoı.17. yy'da mali ikti sadı ve sıyasal sorıınlardan kaynaklanan parasal istikrarsı/lık ve kıtalararası de^er Ii maden akışlarıyla bırleşmış vc sorunlar ağırlaşmıştı. Darphaneler kapanmış piyasalar mübadele aracından yoksun kalmıştı. Benzer gelişmeler Avrupa, Polonya ve Rusya'da da yaşanmış, onlar bu zorluğu bakır para birimlerine ağirlık vercrek aşmışlardı. Osmanlı devletinin bıraktığı bu boşluk, gümüs ayan çok düşük kalp Avrupa paralanyla doldurulmuştu. Bu olağaniistü dönemden geleneksel yazında pek bahsedilmiyor. Batı kaynaklannda ise 'cahil bir toplumun Avrupalılarca kandırılması' gibi bir tez ortaya çıkıyor. Ancak sikkenin gümüş ayarını gözii kapalı olarak anlayacak denli işinin ehli banker ve sarrafların olduğu bir piyasada böyle bir kalp paranın gizli bir şekilde yerleşmiş olmasına inanmak elbetteki gerçekçi deöil. Pamuk, akçenin istikrarsızlığı, parasal koşullann bozulması, darphanelcrin kapatılması ve dış siyasal gelişmelerin piyasaların bu gereksinimine cevap vermesi gereken devletin bu görevini yerine getirmesini engellediğini ve olağanüstü bir durum ortaya çıküğını söyluyor. Devletin bu ihtiyaca cevap verememesi dunımunda da Avrupa'nın gümüş içeriöi azaltılmış kalp sikkeleri boşluğu doldurmuş. Şevket Pamuk'un aktarmalarına göre bu dönemde her yd ortalama olarak 22 gemi dolusu kalp sikke Izmir limanına ulaşıyormuş. Piyasa ve devlet mübadele aracı gereksinimi dolayısıvla bu pahalı araca göz yummuş. Ancak olağanüstü koşullann ve savaşın sona ermesiyle 1699'da bu sikkelerle artık vergi ödemesi yapılamayacağı ilan edilmiş ve yavaş yavaş ekonominin paraya olan talcbi devlet tarafından yeni bir birimle karşılanmaya başlamış. Yakın dönemdcki '75 cente muhtac olmak' deyimini hatırlatır gibi 'fulsı anmere (kızıl renkli bakır sikkeye) muhtaç olmak' altbaşLğıyla incelemis bu konuyu Pamuk. Devlet kısa vadeli ck mali gelir elde etmek üzere tağşişlere başvuruyor^Bunlar da üç ana döneme ayrılmış: II. Mehmet'in saltanatı, 1580'lerden 1640'lara kadar süren mali ve parasal istikrarsızlık dönemi ve 19. yy'da II. Mahmut'un saltanatı Pamuk tağşişlerin neden ve sonuçlarını ay Kalpslıkalar 17. Yüzyıl. Hollaanda Talert (Esedl Curuş) / Capi: 40 m m ; 27.1 gr. rıntılı biçimde inceliyor. Içeriği bir yana kitabın vöntemsel açıdan en önemli katkılarından biri de Osmanlı'nm monolitik ve homojen bir yapı olarak alınmayışı. Osmanlı lmparatorlu ju'ndan bahsedüince bugünkü ulusdevet anlayışına uygun bir şekilde yaklasüır gcçmişe. Imparatorluğu sadece Istanbul ve Anadolu olarak ya da merkez olarak adlandırdıgımız bu bölgeleri diğer bölgelere ikâme ederek algılama eğilımindeyizdir. Pamuk, Balkanlardan Kırım'a, Suriye, Mısır ve Kuzeybatı Afrika eyaletlerini ayn ayrı ve bunların merkezle olan karmaşık ilişkileriyle ele almış. Payitaht bu eyaletlerde her şeye muktedir değil, hatta cgemenliğin ölçüsü olan kendi adına sikke basırnını yapan eyaletler bile var. Böylece ortaya sınırlan kati çizgilerle çizilmiş bir imparatorluk yerine, daha gevşek ve çok bilinmeyenli bir yapı ortaya çıkıyor. Pamuk ayrıca imparatorluğun merkeziyle eyaletler arasındaki parasal ilişkilerin dönemsel olarak değiştiğini ortaya koyuyor. Örneğin, 18. yy'da bu ilişkilerin tekrardan güçlenmiş ojması gerçekten de kesintisiz gerileme tezini bu açıdan da ciddi biçimde tartışılır kılıyor. Pamuk'un bu katkıları gösteriyor ki paraların çeşitlı değerleri, yabancı paralarla olan ilişkileri kısaca paranm tarihini bilmeden Osmanlı tarihi yazılamaz. Böylece Osmanlı Imparatorluğu'nda Paranın Tarihi sadece paranın tarihi değil aynı zamanda Osmanlı toplumsal ve Î ekonomik düzeninin tanhi oluyor. Başka açılardan bakıldığında görülemeyecck olgulan net biçimde ortaya sererek sisleri biraz daha aralıyor Paranın Tarihi'yle tarihin derinliklerinde biraz daha ilerlcycbiliyoruz. Paranın özellikle 19. yy'da yaşadığı gelişim bugünkü Türkiye'yi anlamak açısından da önemli. Kitabın doğrudan amacı bu olmamakla birlikte anîatılanlardan bu devamlılığı hisse diyoruz. 'Fulsi ahmere muhtaç olmak', 'paramız pul oldu' deyimlerinin dilimizde canlılığını koruyor olması da bunu gösteriyor. Tarihimizin miladını 1923 veya daha insafh olarak Jöntürk devrimleriyle başlatmak eğilimi yaygındır. Sanki tarilı bıçak gibi kesilir ve çağdas Türkiye tarihi başlar. Halbuki anlatuanlar bizim hikâyemiz ve bu da kitapta anlatılanların yer Ii yerine oturduğunun bir başka göstergesi. Kitabın son bölümünde ise nümizmat koleksiyonlanndan derlenmiş eski para birimlerinin fotoğraflan yayunlanmış. Bu da kitabın başka bir ilgi çekici yanı. Bu derlemenin yanı sıra Ekl 'de vergi, para ve darphaneler üzerine Osmanlı Kanunnameferinden derlemeler ve Ek.2'de de araştırmacılar açısından altın değerinde olan lstanbul kenti için oluşturulmuş 14691914 fiyat endeksleri konmuş. Sağkkk tarih tataşt Şevket Pamuk uzun yıllardır bu alanda uşıyor. Halil lnalcık'ın Quataert'le bir:te yazdığı "The Ottoman StateEconomy and Socicty 13OO16OO'de para konusunun Şevket Pamuk tarafından yazılmıs olması bize onun bu alanda erişmiş olduğu düzeyi göstcriyordu. Arşivlerden çıkmadığını I lâlil Sahillioğlu ve Mehmet Genç gibi hocaların birikimlerini onunla paylaşıyorolduklannı duymuşruk. îşte bu çalışma onun bugüne kadarki çalışmala rının zirvesi. Kitabın sonuçlar böıümü nün bu kadar rafine biçimde yazılmış olması da bunu gösteriyor. Pamuk kimseyi reddetmiyor. Barkan'ın, Inalcık'ın, Genç'in, Sahillioğlu'nun bugünlere getirdiğuıi açarak, derinleştirerek ve onlara katarak ilerüyor. Şevket Pamuk çalışkanlığını genis perspektifli, sağlıklı bu tarih bakışıyla birleştinniş. 15. yy'dan 1918'e kadar fiyat ücret ve servetlerin tarihi üzerinde istatistiki bir çalışma yapmış olduğunu ve bunun da basıma hazır olduğunu okuyoruz. Bu da söylcnenlerin altının ne kadar dolu olduğunu gösteriyor. Kitabın sonundaki kaynakçanın hacmi ve içeriği de bunu destekliyor. Böyle bir çalışmarun yapılabilmcsi icin nümizmatik bilginin nem ekonomi hem de tarih alanlannda ciddi bir birikimin birleşmesi gerekiyordu. Şevket Pamuk da bunu yapmış. Son dönemlerde tarihteki bu canlanmanırcsomuta dönüşen meyvelerinden biri de Toplumsal Tarin Vakfı ıun tarih bilimine yaptığı kurumsal katkıları çok önemli görüyorum. Bu vesileyle artık ya. yın hayatlarını bitirmış ancak orda burda bulabıldiğimiz temel Kaynak kitapjarmı söz konusu yeni tarihçilerin Türkçeye çevrilmemiş önemli eserlerinin Türkçeye kazandırılmasının devam etmesini belcledığimizi ifade etmck istiyorum. • S pamuk'un bu kltabı göstertyor kl paralann cesltll değerleri. yabancı paralarla olan MfkMrl kı paranın tarihini bllmeden Osmanlı tarihi yaztlamaz. (1) Şevket Pamuk (1999), Osmanlı lmparatorluğu'nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul. (2) Şevket Pamuk (1994), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 18201913, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, tstanbul. (3) Şevket Pamuk (1993), Osmanlı Türkiye tktisadi Tarihi 15001914, Gerçek Yayınevi, lstanbul. SAYFA 7 CUMHURİYET KİTAP SAYI 489